251
جستارهایی در مدرسه کلامی بغداد

معروف به ابوزید علوی، در اواخر قرن سوم نوشته است. ابن قبه هدف مؤلف از نوشتن این کتاب را عیب بر امامیه و نکوهش ائمه آنان می‏داند.۱ این اثر ابن قبه را نیز شیخ صدوق به‏طور کامل با حذف خطبه و دیباچه کتاب نقل کرده است.۲ در بین فهرست‌نویسان تنها ابن شهرآشوب (م ۵۸۸ق) از نقض الاشهاد ابن قبه یاد کرده است.۳ گفتنی است که ابوالحسین احمد بن حسین بن هارون (م ۴۲۱ق) از بزرگان و امامان زیدیه، در ردّ نقض الاشهاد ابن قبه و دفاع از ابوزید علوی کتابی با نام نقض الامامه۴ و به تعبیر عبداﷲ بن حمزه زیدی در الشافی، النقض علی ابن قبه فی اصولها نوشته است.۵ ابوالقاسم هوسمی، از شاگردان ابوالحسین هارونی، نیز نقدی با نام کتاب التوفیق بر ابن قبه نگاشته است که ظاهراً بر همین نقض الاشهاد باشد.۶

۷. النقض علی ابی الحسن علی بن احمد بن بشار

این ردیه که هیچ‌یک از فهرست‌نویسان به آن اشاره نکرده‌اند، در نقد رساله‌ای است که آن را شخصی از هواداران جعفر، پسر امام هادی علیه السلام، معروف به جعفر کذّاب، در انتقاد از ادعای امامیه بر وجود و امامت فرزند حضرت عسکری علیه السلام نوشته است. در این اثر، ابن قبه پاره‌ای از عبارات متن اصلی را آورده که شاید از نادرترین میراث بازمانده از فطحیان به شمار آید. این رساله همراه با ردیه ابن قبه به‏طور کامل (با حذف خطبه و دیباچه) در کمال‏الدین و تمام النعمه آمده است.۷

۸.کتابی در رد بر قرامطه

هیچ‌یک از منابع فهرستی و رجالی نامی از این کتاب به میان نبرده‏اند؛ تنها ابوالحسین هارونی در کتاب اثبات نبوة النبی از ردیه ابن قبه بر قرامطه یاد کرده است.۸ البته این احتمال هم وجود دارد که ابن قبه در ضمن یکی از آثارش به نقد قرامطه پرداخته باشد.

1.. ابن قبه، نقض الاشهاد، ص ۱۲۱.

2.. صدوق، کمال الدین، ص ۹۴-۱۲۶.

3.. ابن شهرآشوب، معالم العلما، ص۱۳۰.

4.. عبدالوجیه، اعلام المؤلفین الزیدیه، ص ۱۰۱؛ حسینی، مؤلفات الزیدیه، ج۳، ص۱۲۵.

5.. عبداﷲ بن حمزه، الشافی، ج۱، ص۳۳۰.

6.. هوسمی، الافاده فی الفقه، نسخۀ خطی. به نقل از: محمدکاظم رحمتی، «یک ارجاع کهن به ابن قبه و مطلبی دربارۀ او»، ص۲.

7.. شیخ صدوق، کمال الدین، ص۵۴-۶۰.

8.. ابوالحسین هارونی، اثبات نبوة النبی، ص۱۱۳.


جستارهایی در مدرسه کلامی بغداد
250

الامامه در رد این کتاب بلخی و دفاع از کتاب خود نوشت. از این کتاب و ردیه بلخی نیز اثری باز نمانده است.

۳. الرد علی ابی‌علی جبایی۱

این کتاب را تنها نجاشی در فهرست آثار ابن قبه آورده است. ابوعلی محمد بن عبدالوهاب جبایی (م ۳۰۳ق) از متکلمان برجسته معتزله بصره به شمار می‏رود که ابن قبه ردیه‏ای بر او نگاشته است. بنابر گزارش‏های بر جای مانده این ردیه ابن قبه‌جزء اولین ردیه‏های متکلمان امامیه بر ابوعلی جبایی است. روشن نیست که ردیه ابن قبه بر چه نظریه یا اثری از ابوعلی جبایی است، ولی به ظن قوی می‏توان گفت که ممکن است در حوزه مسائل امامت بوده باشد؛ هم‏چنان که خود ابوعلی جبایی تصریح کرده که مهم‌ترین اختلاف معتزله و شیعه در مسئله امامت است.۲ از طرفی بیشتر فعالیت‏های ابن قبه نیز در حوزه مسائل امامت بوده است. از این اثر ابن قبه، مانند آثار پیش‌گفته، نشانی در دست نیست.

۴. کتاب التعریف علی الزیدیه۳

التعریف فی مذهب الإمامیه و فساد مذهب الزیدیه عنوانی است که شیخ طوسی بیان می‏کند. این اثر ابن قبه در رد فرقه زیدیه و اثبات حقانیت مذهب امامیه بوده که ظاهراً همان کتاب الرد علی الزیدیه است که در فهرست آثار او در رجال نجاشی ذکر شده است.۴ این اثر هم از میان رفته است.

۵. المسألة المفردة فی الامامه۵

این رساله ابن قبه را تنها نجاشی ذکر کرده است. المسألة المفردة فی الامامه پاسخ‏های ابن قبه به برخی از شیعیان روزگار خود است که در آن به شبهات معتزله و انتقادات آنان بر امامیه، پاسخ گفته است. شیخ صدوق آن را در کمال‏ الدین و تمام النعمه آورده است.۶

۶. نقض کتاب الاشهاد لابی‏زید علوی یا کتاب نقض الاشهاد

کتاب الاشهاد اثری در رد اندیشه‏های امامیه است که آن را یک نویسنده زیدی به نام محمد بن احمد،

1.. همان، ص ۳۷۵.

2.. قاضی عبدالجبار، طبقات المعتزله، ص ۲۹۱.

3.. شیخ طوسی، الفهرست، ص ۲۰۷.

4.. نجاشی، رجال، ص ۳۷۵.

5.. همان.

6.. شیخ صدوق، کمال الدین، ص۶۰-۶۳.

  • نام منبع :
    جستارهایی در مدرسه کلامی بغداد
    سایر پدیدآورندگان :
    جمعی از پژوهشگران، زیر نظر محمدتقی سبحانی
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1395
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 41443
صفحه از 657
پرینت  ارسال به