با معتزله از بسیاری از اختلافات خود در حوزه‏های دیگر کوتاه آمدند. نمونه این مسائل را در اراده الهی، علم الهی، معرفت، بدا، استطاعت و غیر آن می‏توان ردیابی کرد.^۱ نتیجه این رفتار نوعی تقلیل‌گرایی در برخی معارف عمیق و توجیه و ساده‌سازی این معارف فرا عقلی در مدرسه کلامی بغداد شد. از همین رو، جامعه کلامی اهل سنت که این تغییرات را غیر واقعی می‏دانست، همچنان در مجادله با امامیه بر آموزه‏های کلام کوفی به عنوان اندیشه حقیقی امامیه تأکید می‏کرد.^۲ البته بعدها برخی از معتزلیان بین امامیه نخستین و امامیه بغداد تفکیک قائل شدند و اندیشه متاخران امامیه را تغییر یافته و هم‌نوا با خود دانستند.^۳

همچنین مسئله غیبت، مباحثی مانند چگونگی استفاده از امام غائب، طول عمر امام، نیابت خاصه و دلیل غیبت را در پی داشت که در میان امامیه نوپدید بود. تبیین این مباحث و دفاع از آن در مقابل مخالفان امامیه راهی جز روش‏های کلامی مورد استفاده و پذیرش مخالفان نداشت. مهم‌ترین و کارآمد‏ترین این ابزار‏ها در آن عصر استفاده از روش‏ عقل‌گرایی معتزلی بود. این ناگزیری چنان بود که که حتی محدث‌متکلمی مانند شیخ صدوق نیز در مباحث غیبت ابایی از خروج از ادله روایی و گرته‏برداری از ادله متکلمانی مانند ابوسهل نوبختی و ابن‏قبه نداشت.^۴ بنابراین، می‏توان ادعا کرد غیبت امام معصوم یکی از مهم‌ترین عامل‏های اثر‏گذار در شکل‏گیری دستگاه جدید مدرسه کلامی بغداد است.

تحولات در جریان حدیثی امامیه

از مهم‌ترین تحولات جامعه امامی که در تاریخ کلام امامیه باید به آن توجه کرد، بازخوانی احادیث امامیه و تصحیح و نقد روایات در مدرسه حدیثی قم است. اگرچه مدرسه حدیثی قم میراث‌دار مدرسه حدیثی کوفه است، مشایخ قم تنها به نقل و انتقال حدیث بسنده نکردند، بلکه به پالایش و پیرایش آن از کاستی‏ها و انحرافات نیز دست یازیدند. درنتیجه احادیث امامیه که در کوفه همواره مورد طمع غالیان بود و تلاش‏هایی برای در آمیختن مجعولات آنان با میراث ناب امامیه صورت گرفته بود، در مدرسه قم پالایش و اصلاح شد.^۵ نمونه‏هایی از این تلاش‏ها در کتاب توحید صدوق به‌روشنی دیده می‏‏شود.^۶ در حقیقت، کلامِ متن‌اندیشی که در مدرسه قم و هم‏زمان با مدرسه کلامی بغداد ارائه

سوی متکلمان مدرسه بغداد ارائه و گاه با نقد سندی از حجیت آن فرو کاسته می‏شد^۱ ـ مرز و حد متکلمان عقل‏گرا بود. نتیجه این رفتار رویکرد گزینشی و انتقادی به کاربست برخی روایات اعتقادی است که در اندیشه‏های متکلمان بغدادی به‌خوبی دیده می‌شود.^۲ به عبارت دیگر، همان‏گونه که در مقدمه اشاره شد، متکلم امامی، اعم از دوران حضور و غیبت، همواره به حجیت عقل اعتقاد دارد، اما در عصر حضور، امام عقل او را اِثاره می‏کند و لذا او را در اندیشه‏ورزی محدود می‏کند؛ به‌خلاف دورانی که امام نیست و متکلم به استدلال عقلی خود، بسنده می‏کند. از این رو، کلام امامیه بازبسته حضور معصوم علیه السلام است و همین مسئله از مهم‌ترین عوامل تفاوت مدرسه کلامی بغداد و کوفه است. می‏توان گفت اگر‏چه دست‌کم تا عصر شیخ مفید رویکرد و روش متکلمان بغداد ادامه روش متکلمان مدرسه کوفه یعنی تأکید بر نیازمندی عقل به وحی بوده است،^۳ با توجه به اوضاع متفاوتی (حضور و غیبت امام معصوم) که این دو مدرسه در آن فعالیت داشتند، تفاوت‏های اندیشه‏ای ارائه شده، نهایتاً ناشی از کاربست متفاوت این روش در کلام کوفه و بغداد است که خود بازبسته حضور و غیبت امام معصوم علیه السلام است.

از جمله پیامدهای غیبت امام معصوم علیه السلام در تاریخ کلام امامیه، توجه جدی متکلمان امامی به حجیت اجماع و به‌مرور رویگردانی از حجیت اخبار آحاد در ساحت اندیشه‏ورزی است؛ زیرا نبود امام بخشی از منابع معرفتی امامیه را محدود می‏کرد. لاجرم امامیه با استفاده از منابعی مانند اجماع و تأکید بر منابعی مانند عقل سعی در جانشین کردن این امر داشت.^۴

از سویی با شروع غیبت امام معصوم علیه السلام، مسئله غیبت محور تهاجم متکلمان دیگر فرق به امامیه گردید؛^۵ به گونه‏ای که متکلمان امامی‌مذهب پاسخ به شبهات مرتبط با غیبت امام را در اولویت قرار دادند. نوبختیان، شیخ مفید، سید مرتضی و طوسی در این زمینه آثاری در پاسخ به شبهات مخالفان نوشتند.^۶ امامیان که هویت خود را در دفاع از مسئله امامت می‏دیدند، برای محدود کردن جبهه تقابل