متکلمان امامی مدرسه کوفه که در روایات امامیه ظهور دارد و همزمان با ایجاد مدرسه کلامی بغداد در جوامع حدیثی امامیه منتشر می‏گردید، در رویگردانی از اندیشه‏های آنان بی‌تأثیر نبوده است. این روایات درمورد هشام بن‏ حکم به صورتی گسترده^۱ و درمورد دیگر متکلمان کوفی در مقیاسی کمتر^۲ در این جوامع یافت می‏شود. این روایات ذم، با وجود روایات فراوانی که ائمه در مدح این متکلمان بیان کرده بودند،^۳ در نگاه منفی به علم کلام و در مرتبه‏ای فروتر رویگردانی از متکلمان مدرسه کوفه دست‏کم در کوتاه مدت اثرگذار بود.^۴ در نتیجه حتی برخی اندیشوران مدرسه امامی قم که میراث‌دار محدث‌متکلمان کوفه بودند، در دوران پایه‌گذاری مدرسه بغداد همچنان روی خوشی به جریان کلامی کوفه و خاصه به بزرگ متکلم آن یعنی هشام بن ‏حکم نشان نمی‏دادند و بر همین اساس ردیه‏هایی از سوی آنان نگاشته می‏شد.^۵

خصوصیات متفاوت بغداد و کوفه

بی‏گمان مختصات محیطی در رویکرد یک مدرسه فکری اثر‏گذار است. بستر شکل‏گیری بسیاری از مسائل فکری و نوع پاسخ‏ها حتی در یک دوره زمانی در دو مکان با خصوصیات مختلف متفاوت است. جغرافیای متفاوت مدارس کوفه، قم و بغداد در رویکرد‏های متفاوت این مدارس بی‏تأثیر نیست. مثلاً تفاوت قم که مردم آن همگی امامی‌مذهب و تسلیم روایات بوده‏اند با محیط بغداد که شیعیان در آن همواره درگیری‏های فکری برون‌مذهبی داشته‏اند، موجب شکل‏گیری دو مدرسه متفاوت امامی در یک بازه زمانیِ تقریباً متقارن شد و درون مدرسه حدیثی قم نیز، افرادی مانند کلینی و ابن ‏بابویه ـ به علت بالندگی‏شان در شهر ری که محل عرضه اندیشه‏های مکاتب کلامی بوده و همچنین آمد و شد آنان به بغداد ـ رویکرد کلامی روشن‏تری نسبت به دیگر عالمان قمی دارند.

همین تفاوت‏ها را می‏توان در میان محیط بغداد و کوفه مشاهده کرد؛ با این تفاوت که قرابت محیطی این دو مکان بیشتر است. شاید همین تفاوت‏های محیطی، خود بستری برای شکل‏گیری جلسات مناظره مهم و ماندگار بسیاری از اندیشوران کوفی امامی‌مذهب مانند هشام بن ‏حکم و دیگران در بغداد بوده که موضوعاتی حتی فراتر از علم کلام در آن مطرح می‏شد.^۶ از جمله این

مشبهه عامه نیز این دیدگاه را درمورد امامیه عصر حضور تأیید می‏کنند، از استادش درخواست می‏کند با استناد به میراث حدیثی امامیه این باور غلط را ابطال کند؛ عجیب آنکه سید مرتضی می‏گوید: حتی گروهی از اصحاب حدیث امامیه نیز مدعای معتزله و مشبهه عامه را تأیید می‏کنند و اندیشه‏های کلامی متکلمان متأخر امامیه در رد تشبیه را وامدار معتزله می‏دانند. در پاسخ وی، شیخ مفید با رد هر گونه تشبیه معنوی از متکلمان پیشین امامی تأکید می‏نماید: میراث حدیثی امامیه از هر نگاه تشبیهی به خداوند تهی است و برعکس، روایات امامیه در رد تشبیه فزون‏تر از آن است که در شمار آید؛ در عین حال وی می‏پذیرد هشام بن‏ حکم و اصحابش به واسطه بیان دیدگاه «جسم لا کالاجسام» به تشبیه لفظی گرفتار آمده‏اند. البته وی معتقد است هشام در ادامه از همین تجسیم لفظی نیز رویگردان شده است و دیگر اتهامات منتسب به وی اساسی ندارد.^۱ سید مرتضی نیز با انتقاد از اتهامات معتزله به هشام بن ‏حکم آن را ساخته و پرداخته آنان و حتی اتهام تجسیم لفظی را ناشی از گفتار هشام در ضمن جدل با معتزله می‏داند.^۲ البته وی در جدالی درون‌شیعی به برخی متکلمان شیعی مانند فضل بن ‏شاذان و یونس بن ‏عبدالرحمن به‌تندی می‏تازد.^۳ این اتهامات در دیگر حوزه‏ها نیز همین روش را داشت.^۴

مجموعه این اتهامات و شایعه‌سازی‏های بیرونی و درونی باعث شده بود متکلمان امامی عصر غیبت صغرا چندان توجهی به متکلمان عصر حضور نداشته باشند و توانایی خود را مصروف تبیین دیدگاه‏های دقیق آنان که به دلایلی ناقص و گاه نادرست ارائه شده بود، نکنند. تنها در یک بیان کلی مخصوصاً در عصر شیخ مفید و سید مرتضی تلاش‏هایی برای زدودن این اتهامات از متکلمان امامی عصر حضور انجام شد؛ که این هم در فضای جدلی و مناقشه با متکلمان معتزلی امری لازم بوده است. با وجود این دفاع‏ها، همین دو متکلم بزرگ امامی نیز در آثار بر جای مانده خود کمتر دیدگاه‏های کلامی خاص متکلمان عصر حضور را گزارش کرده یا مورد تبیین و فهم روشمند قرار داده‏اند و تقریباً آن دیدگاه‌ها را جز در مواردی معدود به جامعه شیعی ارائه نداده‏اند و با ساده‏سازی و تقلیل‏گرایی معارف بلند امامیه، در برخی اندیشه‏ها با معتزله هم‌نوا ‏شده‏اند.^۵

علاوه بر اتهامات معتزله و فرقه‏نگاران، برخورد اصلاحی ائمه علیهم السلام با برخی اندیشه‏های ناصحیح