جریان کلامی که رویکرد عقلانی و نظریهپردازانه داشت و از آغاز سده دوم نهضت علمی بزرگی را در کوفه پدید آورده بود، تحت تأثیر عوامل متعددی با افولی زود هنگام روبهرو شد؛ اما در حالی که کلام نظری امامیه در پایان سده دوم در کوفه به زوال میگرایید، جریان متنگرا که رویکردی حدیثی داشت با انتقال به شهر قم، امتداد اندیشه کلامی امامیه را در مدرسهای دیگر رقم زد. حجم بالایی از میراث حدیثی امامیه تا نیمه سده سوم از کوفه به قم منتقل شد و مشایخ قم به پالایش و ویرایش آن میراث از کاستیها و انحرافات پرداختند. در همین مدرسه برای نخستین بار احادیث کلامی امامیه در یک نظام جامع و هماهنگ گردآوری و باب بندی شد.
همزمان با غیبت صغرا و اندک زمانی پس از شکلگیری مدرسه قم با رویکردی حدیثی، در مرکز سیاسی جهان اسلام، یعنی بغداد، جریان عقلگرا و نظریهپردازِ کلام امامیه با تطوراتی نسبت به مدرسه کوفه به آرامی بالندگی خود را باز یافت. اگرچه غالباً در پژوهش ها، مدرسه بغداد را از عصر شیخ مفید به حساب میآورند؛ اما پژوهشهای جدید نشان میدهند این مدرسه با تلاشهای متکلمان کمتر شناخته شده امامیه از جمله دو متکلم برجسته نوبختی، یعنی ابوسهل و ابومحمد و همچنین ورود معتزلیان شیعه شده به عرصه کلام امامی، حدود یک قرن پیشتر فعالیت خود را به صورت مدرسهای آغاز کرده بود و در ادامه با راهبری شیخ مفید، سید مرتضی و سرانجام شیخ طوسی به اوج بالندگی خود رسید و به رغم افول آن پس از هجرت شیخ طوسی به نجف اشرف، قرنها هیمنه فکری خود را بر دیگر مدارس کلامی امامیه حفظ کرد.
این مدرسه کلامی با وجود مطالعات ارزشمندی که انجام شده، به دلائلی، هنوز نیازمند مطالعه و وارسیهای دقیقتر است. وجود جریانهای مختلف فکری، شخصیتهای مهم و تأثیر گذار و میراث کلامی مهم و گران، از سویی و تطورات روشی و محتوایی کلام امامیه در این مدرسه و اتهام اعتزالی شدن کلام امامیه در آن، از سوی دیگر، ضرورت پژوهشهای جدید در این حوزه و کاستی تلاشهای گذشته را آشکار میسازد.
«جستارهایی در مدرسه کلامی بغداد» بخشی از کلان طرح «مدارس کلامی امامیه» است که تاکنون سه بخش آن با نامهای «جستارهایی در مدرسه کلامی قم»، «جستارهایی در مدرسه کلامی کوفه» و همین مجموعه «جستارهایی در مدرسه کلامی بغداد» در قالب مجموعه مقالات آماده شده است و در ادامه کار دیگر مدارس کلامی امامیه تا عصر حاضر پژوهش خواهند شد.