11
جستارهایی در مدرسه کلامی بغداد

جریان کلامی که رویکرد عقلانی و نظریه‌پردازانه داشت و از آغاز سده دوم نهضت علمی بزرگی را در کوفه پدید آورده بود، تحت تأثیر عوامل متعددی با افولی زود هنگام روبه‌رو شد؛ اما در حالی که کلام نظری امامیه در پایان سده دوم در کوفه به زوال می‌گرایید، جریان متن‌گرا که رویکردی حدیثی داشت با انتقال به شهر قم، امتداد اندیشه کلامی امامیه را در مدرسه‌ای دیگر رقم زد. حجم بالایی از میراث حدیثی امامیه تا نیمه سده سوم از کوفه به قم منتقل شد و مشایخ قم به پالایش و ویرایش آن میراث از کاستی‌ها و انحرافات پرداختند. در همین مدرسه برای نخستین بار احادیث کلامی امامیه در یک نظام جامع و هماهنگ گردآوری و باب بندی شد.

هم‌زمان با غیبت صغرا و اندک زمانی پس از شکل‌گیری مدرسه قم با رویکردی حدیثی، در مرکز سیاسی جهان اسلام، یعنی بغداد، جریان عقل‌گرا و نظریه‌پردازِ کلام امامیه با تطوراتی نسبت به مدرسه کوفه به آرامی بالندگی خود را باز یافت. اگرچه غالباً در پژوهش ها، مدرسه بغداد را از عصر شیخ مفید به حساب می‌آورند؛ اما پژوهش‌های جدید نشان می‌دهند این مدرسه با تلاش‌های متکلمان کمتر شناخته شده امامیه از جمله دو متکلم برجسته نوبختی، یعنی ابوسهل و ابومحمد و همچنین ورود معتزلیان شیعه شده به عرصه کلام امامی، حدود یک قرن پیشتر فعالیت خود را به صورت مدرسه‌ای آغاز کرده بود و در ادامه با راهبری شیخ مفید، سید مرتضی و سرانجام شیخ طوسی به اوج بالندگی خود رسید و به ‌رغم افول آن پس از هجرت شیخ طوسی به نجف اشرف، قرن‌ها هیمنه فکری خود را بر دیگر مدارس کلامی امامیه حفظ کرد.

این مدرسه کلامی با وجود مطالعات ارزشمندی که انجام شده، به دلائلی، هنوز نیازمند مطالعه و وارسی‌های دقیق‌تر است. وجود جریان‌های مختلف فکری، شخصیت‌های مهم و تأثیر گذار و میراث کلامی مهم و گران، از سویی و تطورات روشی و محتوایی کلام امامیه در این مدرسه و اتهام اعتزالی شدن کلام امامیه در آن، از سوی دیگر، ضرورت پژوهش‌های جدید در این حوزه و کاستی تلاش‌های گذشته را آشکار می‌سازد.

«جستار‌هایی در مدرسه کلامی بغداد» بخشی از کلان طرح «مدارس کلامی امامیه» است که تاکنون سه بخش آن با نام‌های «جستارهایی در مدرسه کلامی قم»، «جستارهایی در مدرسه کلامی کوفه» و همین مجموعه «جستارهایی در مدرسه کلامی بغداد» در قالب مجموعه مقالات آماده شده است و در ادامه کار دیگر مدارس کلامی امامیه تا عصر حاضر پژوهش خواهند شد.


جستارهایی در مدرسه کلامی بغداد
10

سخن آغازین

در طول تاریخ، کلام امامیه مثل همه گروه‌های فکری دیگر از گذرگاه شماری از مدرسه‌های فکری گذشته است که برای شناخت تاریخ امامیه باید آن را بازخوانی کرد. این مدرسه‌ها بر محور محیط‌های جغرافیایی شکل گرفته‌اند و نشان دهنده جابه‌جایی جغرافیایی فعالیت‌های کلامی امامیه در مسیر تاریخ هستند. طبیعتاً این جابه‌جایی‌ها با توجه به تأثیرپذیری علم کلام از شرایط بیرونی، موجب تغییر و تطوراتی در روش و محتوای اندیشه‌ورزی عالمان هر مدرسه کلامی شده است.

در نگاهی اجمالی به این مدارس کلامی تا پیش از مدرسه بغداد باید گفت: شیعیان با بهره‌گیری از معارف اهل‌بیت: و در پرتو خردورزی، حرکت فکری و کلامی خود را از مدینه و بر محور اهل بیت: آغاز کردند. اصلی‌ترین باورهای شیعه در این مدرسه مطرح شد و کلام شیعه شکل گرفت، به‌گونه‌ای که می‌توان مدرسه مدینه را پیشگام عرصه کلام اسلامی به شمار آورد.

با آغاز سده دوم، معارف اعتقادی اهل بیت: در یک نهضت علمی در کوفه انتشار یافت و در قالب نظریه‌های علمی تبیین شد؛ اصحاب امامیه در کوفه که دریافت حقایق دین را در پرتو تذکار و تعالیم وحی میسور می‌دانستند، با دو رویکرد مختلف به تبیین معارف اعتقادی پرداختند و دو جریان مهم کلامی را پدید آوردند؛ یک جریان، با رویکردی کلامی به دنبال تبیین عقلانی معارف اهل بیت: و دفاع از آنها در مقابل جریان‌های فکری رقیب بود، اما جریان دیگر، با رویکردی حدیثی، در پی فهم دقیق همان معارف و عرضه آن به جامعه مؤمنان بود.

  • نام منبع :
    جستارهایی در مدرسه کلامی بغداد
    سایر پدیدآورندگان :
    جمعی از پژوهشگران، زیر نظر محمدتقی سبحانی
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1395
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 48017
صفحه از 657
پرینت  ارسال به