107
جستارهایی در مدرسه کلامی بغداد

هیچ‌یک نامی از ابن قبه به میان نیامده است.

سید مرتضی (م ۴۳۶ق) نیز بعد از شیخ صدوق بیشترین استفاده را از آثار و آرای ابن قبه کرده است. او ابن قبه را از اصحاب امامیه معرفی می‏کند۱ و در چند مورد از معروف‏ترین کتاب وی، الانصاف، یاد می‏کند.۲ وی تصریح کرده که عین الفاظ کتاب ابن قبه را نقل کرده و با عباراتی به تأیید نظریات او می‏پردازد.۳ سید مرتضی در الشافی فی الامامه متن مهمی از دیدگاه‌های تاریخی ابن قبه درباره سقیفه را مورد توجه قرار داده است.۴ او همچنین در یکی از جلسات علمی خود با شیخ مفید نظرهای ابن قبه را محور بحث قرار داده و وی را ستوده است. وی در کتاب الفصول المختاره شیوه استدلال ابن قبه در بیان حدیث غدیر را در مناظره با یکی از بزرگان معتزله بیان می‏کند.۵ همچنین باید گفت که اهمیت دادن سید مرتضی به مباحث ابن قبه درباره تبیین، تفسیر و استدلال‌های حدیث غدیر بر اثبات امامت در الشافی فی الامامه نیز شایان توجه است. غیبت، معجزه برای غیر نبی، عصمت امام، جایگاه امام، نص علم امام، وظایف امام، حیطه علم امام، حجت نبودن اخبار آحاد و اخذ «بما یجمع علیه»، اندیشه‏هایی هستند که می‏توان از آنها هم‏آوایی میان ابن قبه و سید مرتضی را به دست آورد.

شیخ طوسی از دیگر متکلمان امامی در قرن پنجم است که به نظرهای ابن قبه اعتنا کرده است. درباره شیخ طوسی و بسامد آرای ابن قبه در آثار او باید گفت که شیخ طوسی به‌غیر از کتاب تلخیص الشافی۶ در دیگر آثار خود به دیدگاه‌های ابن قبه گاه با عین عبارت اشاره می‏کند؛ با این حال نامی از او به میان نمی‏آورد. تحلیل تاریخی درباره سقیفه و حوادث پس از آن، طریق امامت، وجوب نص، غیبت امام، امکان معجزه امام، بررسی و تبیین حدیث منزلت و حدیث غدیر خم، افضلیت امام، علم امام و عصمت، از جمله این موضوعات است. ابوالحسن قطب راوندی(م ۵۷۳ق)۷ و ابن میثم بحرانی (م ۷۹۹ق)۸ در شرح‏هایی که بر نهج البلاغه نگاشته‏اند، در بحث از خطبه شقشقیه به کتاب الانصاف ابن قبه نیز اشاره کرده‌اند.

1.. سید مرتضی، الشافی، ج۲، ص۱۲۶.

2.. همان، ص۱۲۶-۱۲۸.

3.. همان، ص ۱۲۸.

4.. همان، ج۱، ص۱۲۷.

5.. همو، الفصول المختاره، ص۲۲.

6.. شیخ طوسی، تلخیص الشافی، ج۲، ص۱۱۹.

7.. علامه امینی، الغدیر، ج۷، ص۸۲.

8.. ابن میثم بحرانی، شرح نهج البلاغه، ج۲، ص۲۵۳.


جستارهایی در مدرسه کلامی بغداد
106

درباره جایگاه اندیشه و نوع نگاه بزرگان امامیه به ابن قبه نیز باید گفت که شیخ صدوق (م ۳۸۱ق) نخستین عالم شیعی است که در آثار خود از نگاشته‏های ابن قبه استفاده کرده است. او تقریباً دوازده سال بعد از وفات ابن قبه، به آثار و آرای وی توجه کرده است.۱ شیخ صدوق در کمال الدین و تمام النعمه سه رساله۲ از ابن قبه آورده است. صدوق در معانی‌الاخبار سه متن دیگر از کتاب الانصاف ابن قبه در موضوع غدیر خم،۳ حدیث منزلت۴ و عصمت امام۵ بدون ذکر نام منبع آن نقل کرده است.۶ بسامد گسترده آثار ابن قبه در نگاشته‏های شیخ صدوق افزون بر شهرت علمی او در آن زمان، نشان از اهمیت علمی وی نیز دارد.

بعد از شیخ صدوق باید از شیخ مفید (م ۴۱۳ق) نام برد که آرای ابن قبه را در بحث امامت در کانون توجه قرار داده است. در برخی از آثار شیخ مانند الرسالة الأولی فی الغیبه،۷ الرسالة الثانیة فی الغیبه،۸ التذکره۹ و الافصاح،۱۰ رگه‏هایی از شباهت‏های نظری با ابن قبه می‏توان یافت، ولی در

1.. آقا بزرگ طهرانی در الذریعه سال تألیف معانی الاخبار را از قول سید بن طاووس سال ۳۳۱ بیان می‏کند (آقا بزرگ تهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعه، ج۲۱، ص۲۰۴) و از آنجا که ابن قبه قبل از سال ۳۱۹ از دنیا رفته به نظر می‏رسد تقریباً دوازده سال بعد از وفات او شیخ صدوق از آثار ابن قبه استفاده کرده باشد.

2.. که عبارت‌اند از: النقض علی ابی الحسن علی بن احمد بن بشار (شیخ صدوق، کمال الدین، ص۵۳-۶۰)؛ المسالة المفردة فی الامامه (شیخ صدوق، کمال الدین، ص۶۰-۶۳) و نقض کتاب الاشهاد (شیخ صدوق، کمال الدین، ص۹۴-۱۲۶).

3.. شیخ صدوق، معانی الاخبار، ص۶۷-۷۴.

4.. همان، ص۷۴-۷۹.

5.. همان، ص۱۳۳-۱۳۶.

6.. در این سه متن همان‏گونه که مدرسی طباطبایی بیان کرده، عبارت «قال ابوجعفر محمد بن علی بن الحسین مصنف هذا الکتاب» (شیخ صدوق، کمال الدین، ص۶۷)، «قال مصنف هذا الکتاب» (همان، ص۷۴) و «قال ابی‌جعفر مصنف هذا الکتاب» (همان، ص۱۳۳) آمده است. نقل اول با آنچه در المغنی (قاضی عبدالجبار، المغنی، ج۲۰ (امامت۲)، ص ۱۴۵ آمده از لحاظ محتوا یکسان است. بخش دوم نیز با آنچه در همان مجلد المغنی آمده (قاضی عبدالجبار، المغنی، ج۲۰، ص۱۵۸) هماهنگ است. بخش سوم در استدلالات بر لزوم عصمت امام نیز با آنچه در رسالۀ المسالة المفردة فی الامامه ابن قبه در کمال الدین وتمام النعمه آمده یکسان است. بنابراین می‏توان گفت که عبارت «قال ابوجعفر مصنف هذا الکتاب» در اوایل این بخش‏ها، در نسخۀ اصل معانی الاخبار، همانند کمال الدین، ص۶۰ (نیز ۵۳ و ۹۴) «قال ابوجعفر بن قبه» بوده و ناسخِ نسخه‏ای که اساس نسخ متأخر قرار گرفته چون با نام غیرمأنوس ابن قبه آشنا نبوده به تصور آنکه منظور از ابوجعفر خود صدوق است، عبارت «مصنف هذا الکتاب» را بر آن افزوده است (مدرسی، مکتب در فرایند تکامل، ص۲۲۱).

7.. شیخ مفید، رسائل فی الغیبه، ج۱، ص ۱۶.

8.. همان، ج ۱۶، ص ۱۱ و ۱۲و۱۵؛ همچنین ر.ک: همان، مقدمه، ج۲، ص ۵.

9.. ‏همو، التذکره، ص ۴۴ و ۱۳۹.

10.. همو، الافصاح، ص ۲۷.

  • نام منبع :
    جستارهایی در مدرسه کلامی بغداد
    سایر پدیدآورندگان :
    جمعی از پژوهشگران، زیر نظر محمدتقی سبحانی
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1395
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 42050
صفحه از 657
پرینت  ارسال به