كه تعداد آنها هم نسبتا زياد است ـ مثل نامه چهلم كه احتمالاً در باره عبداللّه بن عباس است ، و يا نامه هايى كه در مقام پاسخگويى به نامه هاى معاويه نوشته شده و يا نامه اى كه براى مردم كوفه مرقوم فرموده است و طى آن از آنها طلب يارى نمود .
دسته ديگر از نامه هاى آن حضرت ، كه سبب و زمينه خاصى ندارد بلكه يا به صورت پند و اندرز و وصيت است ، مانند آنچه كه در باره اموال خود به هنگام بازگشت از صفين مى فرمايد ، و نيز نامه اى كه براى سلمان فارسى رحمه الله مرقوم فرموده است ، و يا آن كه جنبه بخش نامه و دستور العمل دارد ، مثل نامه حضرت به كارگزارانش در باره چگونگى انجام فريضه نماز و زمان نماز ظهر و عصر و يا چگونگى جمع آورى خراج و ماليات .
ترتيب كار نگارنده در اين مجموعه ، بر اساس همان ترتيب نامه ها در نهج البلاغه فيض الاسلام است كه نخست ، اندكى از آغاز نامه را آورده و آن گاه ، خلاصه ترجمه يا مفهوم نامه امام على عليه السلام را توضيح داده و سپس به مصادر آن اشاره نموده و مطالب تاريخى يا زمينه تاريخى نامه را ذكر كرده است .

۱۶۸ . پژوهشى در معراج از نگاه قرآن و روايات ،

محسن اديب بهروز ، كارشناسى ارشد الهيات و معارف اسلامى ، مركز تربيت مدرس حوزه علميه قم ، استاد راهنما : دكتر احمد بهشتى ، استاد مشاور : حجة الاسلام حسين توفيقى ، بى تا ، ۲۱۳ ص .
تبيين مفهوم و معناى معراج ، بررسى و اثبات امكان وقوع آن ، عقلاً و نقلاً ، و بررسى شيوه و كيفيت معراج پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله ، موضوع بحث محقق در اين رساله است .
بررسى اين محقق ، در شش فصل و يك خاتمه سامان يافته است :
در نخستين فصل ، به تبيين معناى واژه «معراج» بر اساس كتب لغوى پرداخته و پس از آن ، معناى اصطلاحى معراج را در قرآن و روايات آورده است . در پايان بحث نيز تعاريف بزرگان را از معراج عرضه كرده و با تعريفى كه خود برگزيده ، اين فصل را پايان داده است .
در فصل دوم، به اثبات معراج پرداخته است، كه با تفسير وتبيين آيات سوره اسراء ونجم آغاز و با عرضه و تحليل روايات اين موضوع و سپس ارائه دليل عقل، آن را ادامه داده و در پايان نيز آرا و گفتار متفكران ، دانشوران و متكلمان و محدّثان اسلامى را آورده است كه اعتقاد به معراج را ضرورى تلقى كرده و انكار و روى برتافتن از آن را كفر دانسته اند .
در فصل سوم ، با استناد به يك روايت صحيح و تأييد ديگر روايات ، تعدد معراج را به

۱۶۷ . پژوهشى در زمينه تاريخى نامه هاى «نهج البلاغه» ،

مائده حسن پور اميرى ، كارشناسى ارشد علوم قرآن و حديث ، دانشكده الهيات و معارف اسلامى دانشگاه تهران ، استاد راهنما : دكتر محمّد على مهدوى راد ، استاد مشاور : دكتر سيّد محمّد باقر حجتى ، ۱۳۷۶ ، ۲۰۹ص .
نگارنده در اين مجموعه ، نامه هايى را آورده كه خطاب به دوستان و دشمنان ، كارگزاران و حكمرانان و خراج گيران و فرماندهان و سپاهيان و نيز مردم شهرها نوشته شده است ، و ضمن بيان كليّات هر نامه ، به مصادر آنها نيز اشاره نموده و سپس به زمينه تاريخى آن و سبب نگارش نامه مورد نظر پرداخته است .
نهج البلاغه ، كتابى است كه بعد از قرآن كريم مقام نخست فصاحت و بلاغت را به خود اختصاص داد ، و از اين رهگذر ، مردمى كوتاه نظر به انكار اين حقيقت نشستند كه اين مجموعه ، اثرى ارزنده از مولايمان على عليه السلام است ، و آن را گاه به سيّد رضى رحمه الله و گاه به برادرش سيّد مرتضى رحمه الله نسبت مى دهند ، و مرسل بودن اين مجموعه ، مزيد بر علت مى شود ؛ البته سيّد رضى رحمه اللهكه سند مطالب نهج البلاغه را حذف نمود ، از ابتدا كه دست به تأليف آن زد ، قصد نداشت كه آن را به عنوان يك منبع حديثى از خود برجاى گذارد . به علاوه نمى دانست كه حوادث روزگار ، كتاب خانه او را به آتش مى كشد و صدها سال بعد ، مردم نيازمند به شنيدن سخنان اميرالمؤمنين عليه السلام مى شوند ، و نيز بعضى بر گفته ها و نوشته هاى آن حضرت تشكيك مى كنند .
نگارنده ، در رساله خود مى نويسد : «آنچه مهم است اين است كه بتوانيم پاسخى مستدل به آن اشكالات بدهيم ؛ از اين رو چنين به نظرم رسيد كه تاريخ مى تواند تا حدود زيادى اين مشكل را حل كند» .
شيوه كار وى بدين صورت بوده كه نخست با مراجعه به كتاب مصادر نهج البلاغه و اسانيده از دكتر سيّد عبد الزهرا الحسينى الخطيب ، مآخذ همه نامه ها را فيش بردارى كند ، كه در اين باب ، از مصادر نهج البلاغه از عبداللّه نعمه هم كمك گرفته است . سپس با مراجعه به مصادر آن نامه ها ، تا آن جا كه در توانش بوده ، موقعيت تاريخى نامه ها را به دست آورده است .
پس از انجام مقدمات ، و كنار هم گذاردن آنها ، نامه هاى حضرت را به دو بخش تقسيم نموده . نخست ، تعدادى از نامه هاى آن حضرت كه داراى زمينه تاريخى خاصى هستند