اين طريق ، بسيار اندك به تشخيص واقع رسيده ايم. از اين رو بهتر آن است كه به اين سخن امامان عليهم السلام تن دهيم كه فرموده اند : «بأيّهما أخذتَ من باب التسليم وسعك». ^۱

ه . تأليف «الكافى»

پس از اين مطالب ، كلينى ، از نگارش كتاب الكافى سخن مى گويد و به چند نكته در باب كتاب اشاره دارد :

۱ . كتاب جامع

كلينى مى گويد : اميدوارم كتاب ، همان گونه باشد كه تو خواستى ـ و او كتابى جامع ، آرزو كرده بود ـ .

۲ . تفصيل كتاب الحجّة

كلينى مى گويد : كتاب الحجة را بسيار تفصيل دادم تا حقّ آن را ادا كنم و اميدوارم كتابى مستقل و مفصّل در باب آن تأليف كنم.

۳ . تقديم كتاب العقل و فضائل العلم

كلينى مى گويد : كتاب را با عقل و دانش آغاز كردم ؛ چرا كه : «كان العقل هو القطب الذى عليه المدار» . ^۲

چند نكته

در پايان ، به چند نكته ديگر كه قابل تأمّل و پژوهش است ، اشاره مى كنيم :
۱ . شخصى كه با كلينى مكاتبه يا گفتگو كرده ، كيست؟ آيا از اهالى رى بوده ، يا جايى ديگر؟ كلينى در آن زمان در چه سن و چه سطحى از دانش بود؟
۲ . شرايط فرهنگى عصر تأليف كلينى ، نحله هاى كلامى ، حديثى و فقهى ، چگونه بوده است؟

ب . گواهى به پيامبرىِ حضرت محمّد صلى الله عليه و آله

يك صفحه و نيم ديگر ، به اين موضوع اختصاص دارد. در اين فرازها نيز كلينى از احاديث و بويژه سخنان امير مؤمنان عليه السلام ^۱ بهره برده است.
كلينى گزارش گونه اى از فضاى دوران نبوّت و سپس امامت را به تصوير مى كشد .

ج . تبيين كلامىِ نياز به دين

در اين بند ، كلينى از شخصى با تعبير «أخى (برادرم) » ياد مى كند كه از مشكلات فرهنگى زمانه ، گلايه دارد كه مردم به جهالتْ روى آورده و با دانش و دانشمندان دشمنى دارند و دين خود را در تمامى زمينه ها بر استحسان ، تقليد و عقلْ بنا كرده اند .
كلينى در اين جا نياز به دين را بيان مى دارد و اين كه دين شخص ، بايد از روى دانش و بصيرت باشد.

د . اختلاف روايات و راه هاى تشخيص آن

شخصى كه نزد كلينى ، از مشكلات فرهنگى زمانه گلايه داشت ، اينك سه مشكل ديگر را بيان مى كند :
۱ . وجود اختلاف در روايات ؛
۲ . فقدان عالِمى كه با او مذاكره كند و به دانش او اطمينان كند ؛
۳ . اظهار علاقه به وجود كتابى كه همه فنون علم دين در آن باشد.
كلينى براى تشخيص روايات ، سه طريق را بيان مى كند :
يك . عرضه بر كتاب ؛
دو . عرضه به عامه ؛
سه . مجمعٌ عليه بودن.
سپس مى گويد : شناخت روايات درست ، با اين سه طريق ، بسيار دشوار است و ما از