البدع و النهى عنها ؛
ـ النظر الى اللّه تعالى ، و ما جاء فيه من الحديث ؛
ـ العباد والعوابد ، فى موضوع الزهد والرقائق ؛
ـ مكنون السر و مستخرج العلم ، فى فقه المالكية ؛
ـ الصلاة فى النعلين ؛
ـ رسالة السنّة ؛
ـ القطعان فى الحديث. ^۱
از اين آثار ، تنها كتاب اوّل به چاپ رسيده و نسخه خطى كتاب دوم ، در تونس موجود است ؛ ولى ديگر آثار وى مفقود است. ^۲
در شرح حال وى ، كتابى با اين مشخصه به چاپ رسيده است :
محمّد بن وضاح القرطبى : مؤسس مدرسة الحديث بالأندلس ، نورى معمر ، رباط : مكتبة المعارف ، ۱۴۰۳ ق / ۱۹۸۳ م.
نويسنده اين كتاب ، پس از شرح حال وى ، احاديث او را به روايت ابن عبد البر ، استخراج كرده و در پايان كتاب آورده است. ^۳ همچنين فهرست مشايخ او را ضميمه كتاب كرده است. ^۴

۲ . ابو سعيد سحنون بن سعيد بن حبيب التنوخى ( ۲۰۲ ـ ۲۵۶ ق )

سحنون را امام مذهب مالكى در افريقا مى نامند. وى در سفرش به شرق ، در مصر ، مدينه ، شام و مكّه ، حديث آموخت و بيشتر ملازم ابن وهب و ابن قاسم و اشهب بود و با آنان حج به جاى آورد . ^۵

ه . محدّثان بزرگ و آثار برجسته حديثىِ مغربى ها

مراد از محدّثان بزرگ كسانى اند كه تأليفات حديثى بسيار داشته و يا در فعّاليت هاى حديثى مغاربه ، از شخصيت هاى تأثيرگذار به شمار مى روند و يا اين كه استاد بسيار ديده و يا شاگردان بسيار تربيت كرده اند و يا در نقل و انتقال ميراث حديثى از شرق به غرب ، سهم ويژه اى داشته اند.
در اين جا ، ده تن از اين شخصيت ها را به اجمال معرفى كرده ، در ضمن آن ، برخى از آثار برجسته حديثى مغاربه را نيز بيان خواهيم كرد. البته دعوى استقصاى كامل در ميان نيست.

۱ . محمّد بن وضّاح القُرطُبى ( ۱۹۹ ـ ۲۸۶ ق )

وى در قُرطُبه (كوردوبا) به دنيا آمد و نخست ، در اندلس ، به كسب دانش پرداخت و در آن جا از پانزده نفر ، حديث فراگرفت . ^۱
او دو بار به شرق سفر كرد ؛ در سفر اوّل ، بيشتر براى رياضت و عبادت و آشنايى با عبّاد و زهّاد بود . عمر او در اين زمان ، هجده يا نوزده سال بود و حدود سال هاى ۲۱۸ ـ ۲۲۰ ق ، اين سفر اتفاق افتاد. زمان حضور او در اين سفر ، اندك بود و نزد چهارده تن از مشايخ ، كسب دانش كرد . ^۲
سفر دوم ، در سال هاى پس از ۲۳۰ ق ، بود . در اين سفر ، از ۱۶۵ نفر ، حديث فراگرفت . ^۳
آثار ابن وضّاح عبارت اند از :