قَيرَوان ، شهرى است كه عُقْبه در سال پنجاه قمرى بنا كرد و پايگاه مسلمانان شد. ورود مسلمانان به اندلس و شبه جزيره ايبرى و فتح اين منطقه نيز در سال ۹۳ قمرى رخ داد. ^۱
آنچه در اين جا مورد نظر است ، بررسى چگونگى و زمان ورود حديثْ به اين منطقه است. با توجّه به اين كه زمان ورود مسلمانان به دو منطقه شمال افريقا و اندلس متفاوت است ، زمان ورود حديث و چگونگى آن نيز متفاوت است و بايد اين امر را جداگانه بررسى كرد. نخست ، به شمال افريقا پرداخته و سپس از زمان ورود حديث و چگونگى آن به اندلس ، سخن خواهيم گفت :

۱ . ورود حديث به قيروان

حسين بن محمّد شواط ، كتابى با نام مدرسة الحديث فى القيروان من الفتح الإسلامى إلى منتصف القرن الخامس الهجرى نوشته است. وى در اين كتاب ، بر اين باور است كه ورود حديث به قيروان ، توسط ده تن از صحابه در نيمه نخست قرن اوّل هجرى ، صورت گرفته است.
صحابه اى كه از آنان حديثى در قيروان نقل شده و در ورود حديث ، نقش داشته اند ، عبارت اند از :
ـ جبلة بن عمرو الانصارى . حديث وى از طريق خالد بن ابى عمران تونسى ( م ۱۲۵ ق ) ، از طريق سليمان بن يسار بوده است.
ـ رُوَيفِع بن ثابت انصارى . حديث او از طريق حنش بن عبد اللّه الصنعانى ( م ۱۰۰ ق ) بوده است.
ـ زياد بن حارث صدايى . حديث او از طريق عبد الرحمان بن زياد افريقى ، از زياد بن نعيم بوده است.
ـ سفيان بن وهب خولانى . حديث او را غياث بن ابى شيب حبرانى نقل كرده است .

۳ . منابع مربوط به اندلس

ـ مؤسّس مدرسة الحديث بالأندلس : محمّد بن وضّاح القرطبى ، نورى المعمر ، رباط : مكتبة المعارف ، ۱۴۰۳ ق.
ـ معجم شيوخ ابى عبدالرحمان بَقىّ بن مُخلّد ، نورى معمر ، تطوان : مطبعة الهداية.
ـ بقى بن مخلّد القرطبى و مقدّمة مسنده ، بقى بن مخلد قرطبى ، تحقيق : اكرم ضياء العمرى ، ۱۴۰۴ ق.
ـ حركة الحديث بقرطبة ، عبد الرحمان بن عتاب ، تحقيق : خالد الصمدى ، مغرب : وزارة الأوقاف و الشؤون الإسلامية ، ۱۴۱۵ ق.
ـ أخبار الفقهاء والمحدّثين بالأندلس ، محمّد بن حارث الخُشَنى القيروانى ( م ۳۶۱ ق ) ، بيروت : دار الكتب العلمية ، ۱۴۲۰ ق / ۱۹۹۹ م.
در اين اثر ، ۵۲۷ فقيه و محدّث تا نيمه قرن چهارم ( زمان فوت نويسنده ) معرفى شده است ؛ ولى فقها و محدّثان ، از هم تفكيك نشده اند. گمان بر اين است كه بيش از نيمى از افراد معرفى شده ، محدّث اند.
ـ «الكتب الحديثية المشرقية فى الأندلس» ، محمّد بن زين العابدين رستم ، مجلة الاحياء ، ش ۳۲ ، ۱۴۲۴ ق / ۲۰۰۰ م.
ـ «حديث در اندلس» ، ايزابل فِيه رو ، مترجم : محمّدكاظم رحمتى ، فصل نامه علوم حديث ، ش ۱۶ ، ص ۱۲۹ ـ ۱۶۰ .
ـ دايرة المعارف بزرگ اسلامى ، محمّد كاظم موسوى بجنوردى ، تهران : مركز دائرة المعارف بزرگ اسلامى ، ج ۱۰ ، ص ۳۳۲ .

ج . چگونگى ورود حديث

ورود مسلمانان به اِفريقيّه ، در سال ۲۷ قمرى بود و دوره فتح سرزمين شمال افريقا ، پنجاه سال به طول انجاميد ؛ يعنى مسلمانان ، در سال ۸۵ قمرى ، در آن جا استقرار يافتند . ^۱