فللعمران طبائع فى أحواله ترجع إليها الأخبار و تحمل عليها الروايات . ^۱
تمدّن و عمران ، سرشتى دارد كه مى توان اخبار را بدان ارجاع داد و روايت ها را بر آن عرضه داشت.
نيز مى نويسد :
لأنّ الأخبار إذا اعتمد فيها على مجرّد النقل و لم تحكم اُصول العادة و قواعد السياسة و طبيعة العمران و الأحوال فى الاجتماع الانسانى و لا قيس الغايب بالشاهد و الحاضر بالذاهب فربّما لم يؤمن فيها من العثور و مزلة القدم و الحيد عن جادة الصدق و كثيراً ما وقع للمورّخين والمفسّرين و ائمّة النقل من المغالط الحكايات والوقائع لاعتمادهم فيها على مجرد النقل غشاً أو سميناً و لم يعرضوها على اصولها و لا قاسوها باشباهها و لا سبروها بمعيار الحكمة والوقوف على طبائع الكائنات و تحكيم النظر و البعيدة فى الأخبار فضلوا عن الخف و تاهوا فى بيدأ الوهم والغلط و لا سيما فى احصاء الاعداء من الأموال و العساكر إذا عرضت فى الحكايات إذ هى مظنة الكذب و مطية الهذر و لابد من ردّها إلى الاُصول و عرضها على القواعده و هذا كما نقل المسعودى و كثير من المورّخين فى جيوش بنى اسرائيل بانّ موسى عليه السلام احصاهم فى التيه بعد أن اجاز من يطبق حمل السلاح خاصة من ابن عشرين فما فوقها فكانوا ستمائة الف او يزيدون و يذهل فى ذلك عن تقدير مصر والشام و اتساعهما مثل هذا العدد من الجيوش لكلّ مملكة من الممالك... . ^۲
اگر در گزارش هاى تاريخى ، تنها بر نقل ها استناد شود و اصول عادات و رسوم ، قواعد سياسى ، طبيعت و سرشت تمدّن و جامعه انسانى ، در آن ملحوظ نگردد و حوادث نهان ، با امور آشكار و گذشته ، با حال سنجيده نشود ، از لغزش و خطا و انحراف از راه درست ، ايمن نباشد .

علّامه مامقانى ( ۱۲۹۰ ـ ۱۳۵۱ ق ) در كتاب مقباس الهداية ، پس از اشاره به اين كه زمينه جعل اصطلاحات در باب تشخيص و تمييز اخبار ، فاصله زمانى ، از ميان رفتن قرائن و اشتباهات پديد آمده در دوره هاى تاريخى بود ، مى نويسد :
نظرگاه متأخّران در باب تميز روايات و جعل اصطلاحات ، تنها از ناحيه سند بود ، صرف نظر از قرائن خارجى ؛ نه آن كه تنها راه سنجشْ همان باشد. از اين رو ، فراوان ديده مى شود كه روايت موثّق يا صحيح را كنار مى نهند و حديث ضعيف را به جهت قرائنى از قبيل شهرت ، اجماع و... مى پذيرند. در نتيجه ، نسبت ميان آنچه آن را صحيح مى دانند و آنچه در عمل بدان پايبندند ، عموم و خصوص من وجه است .
و از همين جا روشن مى شود كه روش متأخّران نيز به روش متقدّمان ، نزديك است و تفاوت آنها تنها در اصطلاح است . ^۱
جمال الدين قاسمى ( م ۱۹۸۴ م ) در كتاب قواعد التحديث ، بابى را به اين موضوع ، اختصاص داده و در دو فصل آن ، در باره نقد متن حديث ، سخن گفته است. وى در يك باب ، با عنوان «هل يمكن معرفة الموضوع بضابط من غير نظر فى سنده ؛ آيا مى توان حديث ساختگى را بدون توجّه به سند آن شناخت؟» و در بابى ديگر ، با عنوان «بيان ان للقلب السليم اشرافاً على معرفة الموضوع ؛ دل پاك را توانى بر شناخت» ، اين موضوع را پى گرفته است. وى سخنان بسيارى از عالمان درايه را نقل كرده و البته در تشخيص موضوعات ، بيشتر بر بُعد معنوى و روحانى آنها تأكيد ورزيده است. ^۲

۴ . ديگر متفكّران اسلامى

ابن خلدون ( م ۷۳۲ ـ ۸۰۶ ق ) در ديباچه مقدّمه اش ، پس از نقد ساده انگارى تاريخ نويسى ، مورّخان محقّق را انگشت شمار مى داند و آن گاه به قاعده اى در باب نقد روايات تاريخى ، اشاره مى كند :