63
درآمدی بر روان‌شناسی آرزوها با رویکرد اسلامی

۳. برخی از این مفاهیم عام و برخی دیگر خاص‌اند، به گونه‌ای که یکی تحت عنوان دیگری می‌تواند قرار گیرد.

روشن است که دو احتمال اول پذیرفتنی نیست، زیرا: ۱. از لحاظ لغوی همه مفاهیم مذکور در معانی مختلفی به‌ کار رفته‌اند و نمی‌توان ادعای هم‌معنا‌بودن آنها را پذیرفت؛ ۲. همان‌گونه که در بررسی روایات مربوط به «امل» و «رجا» اشاره شد، این دو مفهوم را نمی‌توان به یک معنا تلقی کرد، بلکه یکی معنایی بیش از دیگری دارد؛ ۳. چنان‌که بعداً گفته خواهد شد، گاه برخی از این مفاهیم (مانند «امل») در مصادیق مذمومی به ‌کار رفته است که افراد، ملزم به اجتناب از آن شده‌اند، در حالی ‌که نمی‌توان معنای هم‌ارز آن (مثلاً «رجا») را در مصداق مذمت‌شده به ‌کار گرفت. بنابراین، احتمال سوم، یعنی عام و خاص بودن این مفاهیم قوت می‌گیرد. اما پرسش اینجا است که: حال کدام مفهوم عام و کدام خاص است؟ بررسی‌ها از یافته‌های ذیل حکایت می‌کنند:

۱. مفهوم «قنوط» در این روایات صرفاً با مفهوم «رجا» به ‌کار برده شده است.

۲. مفهوم «قنوط» با دو مفهوم دیگر («امل» و «طمع») استعمال نشده است.

۳. دو مفهوم «یأس» و «خیبه» نیز به «رجا» نسبت داده شده‌اند.

۴. فقط دو مفهوم «یأس» و «خیبه» به ‌مثابه وجه مقابل طمع استعمال شده‌اند.

۵. مفهوم «خیبه» به «امل» نسبت داده شده است.


درآمدی بر روان‌شناسی آرزوها با رویکرد اسلامی
62

تعارضی اولیه بین مفاهیم این روایات دیده می‌شود، به ‌گونه‌ای که گاه مفهومی مانند «خیبه» با سه مفهوم دیگر (رجا، طمع، امل) به‌ کار رفته است. برای مثال «وَ إِنْ رَجَانِی خَیبْتُه» (صدوق، ۱۳۹۵: ۱/۲۵۶)، «رُبَّ طَمَعٍ خَائِبٍ» (کلینی، ۱۳۸۸: ۸/۱۸)، و «خَائِباً مِمَّا أَمَّلَهُ فِی دُنْیاهُ» (صدوق، ۱۴۰۰: ۳۷۶)‌؛ در عین ‌حال مفهوم «یأس» نیز به سه مفهوم مذکور نسبت داده شده است. برای نمونه «لَأَقْطَعَنَّ أَمَلَ کلِّ مُؤَمِّلٍ [مِنَ النَّاسِ] غَیرِی بِالْیأْسِ» (کلینی، ۱۳۸۸: ۲/۶۳)‌، «یئِسَتْ مَطَامِعُ الْأَعْدَاء» (همان: ۸/۳۵۲)‌، و «وَ رَجَاءَک بَعْدَ یأْسِک وَ یأْسَک بَعْدَ رَجَائِک» (همان: ۱/۷۲)‌. حال وجه جمع این روایات چگونه است؟ سه احتمال به ذهن متبادر می‌شود:

۱. مفاهیم «خیبه» و «یأس» مترادف‌اند و در روایات به یک معنا به کار برده شده‌اند.

۲. مفاهیم «رجا» و «امل» و «طمع» هم‌معنا هستند و تفاوت مفهومی با هم ندارند.

  • نام منبع :
    درآمدی بر روان‌شناسی آرزوها با رویکرد اسلامی
    سایر پدیدآورندگان :
    حمید رفیعی هنر
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1397
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 2270
صفحه از 157
پرینت  ارسال به