در این کتاب مولف با روش توصیفیتحلیلی و با هدف تبیین ماهیت سازه آرزو، نحوه «عملکرد»آن و آثار و نتایج روانشناختی آن را در سه فصل بررسی کرده است:
در فصل اول، در قالب کلیات مباحث مفهومشناسی آرزو، ابتدا دو مفهوم «رغبت» و «آرزو» در منابع روانشناختی و حالات منتج از آن مطالعه شده و سپس به بررسی مباحث میل و رغبت در آموزههای اسلامی و انواع آن پرداخته و آنگاه دو مفهوم «امل» و «مُنیه» و تفاوتهای آنها تبیین لغوی شده است.
در فصل دوم، با عنوان «تبیین مفهومی و مدل عملکردی امل بر اساس منابع اسلامی»، در ابتدا مفهوم آن در قرآن کریم و روایات اسلامی شناسایی شده است. همچنین، «امل» را با مفاهیم متناظر آن، یعنی «مُنیه»، «رجا» و «طمع» و مفاهیم مقابل آنها مقایسه و تحلیل صورت گرفته و سپس با هدف تبیین روانشناختی امل با رویکرد اسلامی، ملاکهای رویآوری به امل یا اجتناب از آن بررسی شده و در نهایت تلاش شده است در قالب مدلی نظری مؤلفههای به هم مرتبط سازه امل کشف و سازوکار عملکردی آن تبیین گردد.
در فصل سوم، با عنوان «پیامدها و سازوکارها»، ابتدا پیامدهای به افراط کشانده شدن آرزوها یعنی «طول امل» مورد بررسی قرار گرفته است. سپس بحث ویژه «رابطه آرزوهای بزرگ و رضایت زندگی» را کاویده و در نهایت سازوکارهای مختلفی را برای تعدیل آرزوها در قالب بررسی مفهوم «قصر امل» طراحی گردید.
شاید در نگاه اولیه یا بر اساس برخی تبیینهای ناصحیحی که تا به حال از مفهوم آرزو عرضه شده است، برداشت منفی از این مفهوم برای انسان ها شکل گرفته باشد. اما به نظر میرسد منابع اسلامی در مقام قبول یا ردّ مطلق آرزوها برنیامده و لازم است در این باره نگاه دقیقتری به آموزههای اسلامی شود.
یافتههای این پژوهش نشان میدهد میتوان سازه امل را در قالب «مدل عملکردی» تبیین کرد. مدل عملکردی امل که میل یا احساسی خوشایند به رویدادی در آینده تلقی شده است، دو فرآیند درهمتنیده رویکردیِ عقلمدار و اجتنابیِ جهلمدار دارد که بسته به نوع فعالبودن هر یک از دو حلقه مذکور، فرد به یکی از سه فرآیند «بسط امل»، «قصر امل» یا «طول امل» روی خواهد آورد. آموزههای اسلامی به فرآیند بسط امل با تبیین مطرحشده در این کتاب توجه نشان دادهاند و آن را تشویق کردهاند. طول امل پیامدهایی دارد که در پیوستاری از نادیدهگرفتن حقایق تا انکار قطعیات گسترده شده است و فرآیند قصر امل نیز یک سری سازوکارهای شناختی و عاطفی و رفتاری دارد که فرد میتواند از آنها برای تعدیل آرزوها استفاده کند.
کتاب حاضر در تبیین آرزوها در منابع اسلامی به عنوان دومین اثر منتشر شده در این زمینه در پژوهشگاه قرآن و حدیث است. پیش از این، کتاب ارزشمند «فرهنگنامه آرزو» تألیف آیت الله محمدی ریشهری (زید عزّه) با همکاری حجت الاسلام سیدمحمد کاظم طباطبایی به رشته تحریر درآمده بود که در واقع یکی از مدخلهای دانشنامه «میزان الحکمه» است که در سال ۱۳۸۵ بهصورت مستقل چاپ شده است. در این فرهنگنامه مسائل مهمی چون نقش آرزوها در زندگی، فواید کوتاه کردن آرزوها، خطر آرزوهای طولانی از منظر قرآن و حدیث مورد بررسی قرار گرفته است.
مولف کتاب تاکید دارد این فرهنگنامه مبنای کتاب درآمدی بر روانشناسی آرزوها با نگرش اسلامی (کتاب حاضر) نبوده است؛ چرا که در کتاب حاضر اساساً روایاتِ کتب حدیثی معروف به درجه «الف» و «ب» بیشتر مورد توجه قرار گرفته؛ روایات، مستقیماً از کتب حدیثی مذکور اخذ شده، لغتشناسی واژهها بهطور مستقل و متفاوت از فرهنگنامه آرزو مورد بررسی قرار گرفته؛ و نحوه ورود، دستهبندی، و تحلیل مباحث، متفاوت از فرهنگنامه مذکور بوده است. با این حال در تألیف کتاب حاضر در کنار منابع دیگر، این فرهنگنامه نیز مورد توجه قرار گرفته و در فهرست منابع از آن نام برده شده است.
بدیهی است که تبیین مدل نظری امل، علاوه بر طرح نظریه متعالی اسلام در زمینه یکی از مفاهیم روانشناختی و پیشبرد تدوین دانش «روانشناسی اسلامی» فهم ما را در تعیین نقش این مفهوم ارتقا میدهد و فعالیت پژوهشگران را برای طراحی مداخلههای روانشناختی تسهیل میکند و افراد را در مقابله با تنشها، هویتیابی، پیشرفت و شخصیت متعالی اسلامی یاری خواهد کرد.
این کتاب در یک مقدمه، سه فصل تدوین شده است:
فصل اول: مفهومشناسی آرزو
۱. رغبت در روانشناسی
۲. آرزو در روانشناسی
۳. میل و رغبت در آموزههای اسلامی
۴. تبیین مفهومی امل
فصل دوم: تبیین مفهومی و مدل عملکردی امل بر اساس منابع اسلامی
۱. مفهومشناسی امل در منابع اسلامی
۲. تبیین روانشناختی امل
۳. تبیین مدل عملکرد روانی امل
فصل سوم: پیامدها و ساز و کارها
۱. طول امل و پیامدهای آن
۲. رابطه آرزوهای بزرگ و رضایت از زندگی
۳. قصرالامل و ساز و کارهای آن
