رابطه‏ای با ذات خداوند دارند؟ قول به حدوث اسم، مستلزم حدوث صفت نیز هست؟ آیا می‏توان میان مفاد روایاتی که سخن از حدوث اسم می‏گویند با روایات نفی صفات از ذات جمع کرد؟ این سؤالات و سؤالات دیگری در این‌باره ضرورت بحث از صفت و آثار و لوازم قول به حدوث اسم در بحث صفات الهی را ضروری می‏سازد.

ماده (و ‏ص‏ ف) به معنای آراستن چیزی است و صفت در لغت به نشانه‏ای که همراه چیزی است، گفته می‏شود.^۱ مجموعه استعمالات این ماده نشان می‏دهد که وصف به معنای یاد کردن خصوصیات یک موضوع یا مسئله است.^۲

ارائه تصویر روشنی از رابطه میان این دو عنوان، علاوه بر آنکه اقوال مختلف در مورد اسماء و صفات و ریشه‏های آن را روشن می‏سازد، به تبیین دقیق‏تر اسم و مسئله حدوث نیز کمک می‏کند.

احتمالی که در وهله نخست به ذهن می‏رسد آن است که اسم و صفت همانند مسکین و فقیر هستند، که اگر در کنار یکدیگر قرار بگیرند، معانی مستقل و اگر جداگانه استفاده شوند به یک معنا هستند. در روایات، مخلوق بودن اسماء و صفات، عدم تبدل اسماء و صفات در ساحت ربوبی، دلالت اسماء و صفات بر کمال و وجود و نه احاطه از جمله مواردی است که این دو واژه را در کنار یکدیگر به کار برده است. میرزا مهدی اصفهانی با یکی دانستن اسماء و صفات می‏نویسد: «بر خردمندان پوشیده نیست که مراد از اسماء و صفات همان صفات لغوی است که عین اسماء است».^۳

حساب آورد که گاهی بر اعلام خارجی مانند یحیی و مریم و... اطلاق می‏شود، گاه بر بازه‏ای از زمان و دیگر بار برای موجودات مافوق عالم ماده همچون ملائکه به کار برده می‏شود. اینها همه الفاظی هستند که برای توصیف، اشاره و یا حکایت از آن حقایق به زبان می‏آیند و تعبیر از آن‏ها باعث مفاهمه میان اهل زبان است؛ این به عنوان اصلی پذیرفته شده میان بشر به حساب می‏آید.

اسمای خداوند نیز مایه برقراری ارتباط خاص بنده و پروردگار به حساب می‏آیند؛ این ارتباط در قالب تسبیح، ذکر، دعا و قرائت این اسماء تحقق می‏یابد که هر یک از این امور - علاوه بر دلالت معنوی - با ارتباط زبانی و بر پایه الفاظ صورت می‏پذیرد. مطالعه استعمالات اسم در کنار این هم‏نشینان نشان می‏دهد، رهیافت قرآنی نیز علاوه بر استعمال معنوی، لفظی بودن و تکیه بر مخرج صوت را تأیید می‏کند، همانطور که تسبیح، دعا و قرائت، ذکر مفید این معنا نیز هستند و لفظی بودن اسمای الهی با ملاحظه کارکردهای این اسماء و لزوم وجود ابزاری برای ارتباط میان بندگان و خداوند نیز توجیه و تقویت می‏شود. در سوی دیگر بحث مطالعه روابط جانشینی و بیان جنبه‏های کارکردی اسماء در دعا و نیایش خداوند، گویای دلالت و وجود رابطه میان الفاظ اسماء و حقایق آن است، بر اساس روایات، اصل تغییر ناپذیری صفات و اینکه عبادت نسبت به ذات خداوند انجام می‏شود و الفاظ تنها ابزاری برای ابراز و واسطه تحقق این عبادت است، خود می‏تواند راه‏حلی برای تحفظ بر اصول تنزیهی نیز به شمار رود.

۴. صفت، واژه شناسی و ارتباط آن با اسماء

هنگامی که سخن از حدوث اسم به میان می‏آید، سؤالات متعددی پیرامون صفات نیز پدید می‏آید؛ میان اسم و صفت چه رابطه‏ای وجود دارد؟ این دو چه