فصل دوم: حدوث اسمای الهی در قرآن و روایات

در فرهنگ اسلامی، قرآن سرآغاز یادکرد از اسم «اللّٰه» و شماری از اسمای الهی است. بر اساس روایات، مصدر الگوی صحیح در معرفت توحیدی خداوند، قرآن معرفی شده،^۱ و قرآن نقطه مشترک همه گروه‏ها و تفکرات در استدلال بر مدعای ایشان به شمار می‏رود‏؛ ارائه تصویر صحیحی از تعلیم قرآنی پیرامون این بحث می‏تواند سرفصل تازه‏ای برای تقریب گفتمان گروه‏های مختلف به شمار رود.

از سوی دیگر روایات، سرفصل مهمی از مباحث مربوط به اسماء را در برگرفته است؛ چیستی اسماء، نسبت با ذات و مخلوق بودن آن از جمله این مباحث است که به مثابه بسط و توضیحی بر اصول قرآنی به شمار می‏رود.

مطالعه اقوال متعدد درباره اسم نشان می‏دهد تلقی از مفهوم اسم در ترسیم شبکه معنایی آن اثر مهمی دارد؛ برای این منظور مطالعه مؤلفه‏های توصیفی

برخی اقسام توحید همانند توحید ربوبی را مشرکان نیز قائل بوده‏اند؛ اما در عین حال کارکرد معرفتی (البته تنها به واسطه اقرار به آن) اسماء را حتمی ‏دانسته و توحید الوهی و ربوبی را مبتنی بر آن می‏داند. ^۱

توجه به دو نکته در این میان ضروری است:

۱. خلط میان راه و مقصد به کفر و یا شرک می‏انجامد، «من‏ عبد الاسم‏ دون‏ المعنی فقد كفر و من عبد الاسم و المعنی فقد أشرك»؛‏^۲

۲. متد فهم و معرفت توحیدی با الگوی استدلالی و اثباتی شاهد و غایب یک تفاوت اساسی دارد؛ به نظر می‏رسد مغزای معرفت توحیدی انسان، فطرت است. جایگاه ممتاز صفات در استدلال اما، در روایت تحف العقول از امام صادق علیه السلام آمده است: «باب البحث ممكن وطلب المخرج موجود إن معرفة عين الشاهد قبل صفته ومعرفة صفة الغائب قبل عينه».^۳ این الگو، شیوه صحیح تبیین توحیدی جایگاه صفات است.^۴

با این توصیف، پیوند عمیقی میان حدوث و کارکرد اسماء به وجود می‏آید که بحث از کارکردهای آن را نیز در کنار حدوث و احکام مترتب بر آن ضروری می‏سازد.