شیوه شهود قلبی است. در روایات می‏توان الگوهایی مانند الگوی معرفت فطری را مطرح نمود، گرچه بحث پیرامون چگونگی و حیطه معرفت بخشی در این الگو خارج از موضوع این نوشته است، اما جایگاه بحث از فطرت را می‏توان در خطبه توحیدی امام رضا علیه السلام یافت:«بصنع اللّٰه يستدل عليه و بالعقول يعتقد معرفته و بالفطرة تثبت‏ حجته».^۱

ابزار کاربردی در سه عنصر مهم اصل توحید یعنی استدلال، اعتقاد و اثبات حجت در این روایت مورد توجه واقع شده است، ترتب این سه عنصر به عنوان مراحل باور و انتقال از نکات حائز توجه دیگر در این روایت است. طبق آموزه‏های این روایت، فطرت را می‏توان جرقه معرفت و عقل را برهان پذیرش خواند؛ این روند نشان می‏دهد تمسک به نشانه‏های آفاقی و برهان اتقان صنع کاربرد فیما بینی دارد و برای وقتی است که «عقد القلب» برای خود انسان حاصل شده و مرحله ابراز برای غیر مطرح است.^۲

فطرت در اندیشه میرزا مهدی اصفهانی جایگاه ممتازی در معرفت توحید ایفا می‏کند، ایشان معتقد است با معرفت فطری دو معرفت برای انسان ایجاد می‏شود؛ یکی شناخت خدا به خدا و دیگری نیاز و فقر مطلق و مملوکیت و مجعولیت بشر؛ ایشان غیریت در ذات و صفات و بینونت^۳ را از لوازم همین مجعولیت و مملوکیت می‏داند و گروهی از روایات را نیز بر همین معنا حمل می‏نماید.^۴

واسطه نور پرودگار خواهد بود همان‏گونه که ذرات معلق در هوا به واسطه نور شناخته می‏شوند.^۱

علامه شعرانی ضمن طرح سه احتمال در مفاد این روایت به مبنای معرفتی کلینی و صدوق نیز اشاره کرده است؛ این سه احتمال بر این قرار است:

الف - شایسته است معرفت به وجود پروردگار با برهان در اصل وجود حاصل شود آن هم دلیل لمی یا برهان صدیقین؛

ب - علم به وجود خداوند بر ای انسان با هدایت و توفیق الهی حاصل می‏شود؛

ج - معرفت ذات خداوند برای انسان که از الگوی تشبیه به خلق و ذکر جنس و فصل پیروی می‏کند، حاصل نمی‏شود، بلکه صحیح آن است که معرِّف ذات را خود ذات بدانیم و بگوییم خدا خداست و شبیه هیچ چیزی نیست.

ایشان صدوق را پیرو احتمال دوم و کلینی را پیرو احتمال سوم می‏داند و تصریح می‏کند این روایت در صدد بیان احتمال دوم یا احتمال چهارمی است که علامه مجلسی به آن گرایش دارد و بیان آن به این قرار است: ظهور تام پروردگار و عدم غیبت حضرت حق از بندگان سبب می‏شود خداوند بی نیاز از دلیل باشد.^۲

فارغ از آنکه کدام‏یک از این اقوال در شرح روایت پذیرفته شود، توجه به نقد روش معرفت شاهد بر غایب در این روایت نمایان است.

پس از این توضیحات، یک سؤال به ذهن می‏رسد: حال که متد معرفتی بر پایه چینش خالق به مخلوق است و نه مخلوق به خالق، معرفت خالق چگونه امکان پذیر است؟ پاسخ این سؤال در برخی نظام‏های فلسفی، بهره‏گیری از