این تقریر از بحث، نگاه این اندیشمندان به صفات الهی را همانند معتزله تصویر می‏کند که استحقاق ازلی و کمالات ذاتی را برای خداوند ثابت می‏دانستند.

ملاصدرا دو تصویر از بحث اسماء و صفات ارائه داده است، در تصویر اول با نگاه عرفانی - قرآنی عالم اسماء را عالمی وسیع می‏داند که بالاتر از عالم ماده و عقل و مثال است و مبدأ و منتهای تمام این عوالم به شمار می‏رود. وی بر اساس دو آیه ۳۱ بقره و ۳۹ رعد، علم الاسماء را در چهارچوب همین اسماء تعریف می‏کند و عالم اسماء را همان لوح محفوظ می‏داند؛ او علاوه بر پذیرش تأثیر این اسماء در عالم معتقد است آثار بسیاری از اسماء در عالم اظهار نشده است؛^۱ بر اساس آیه (خَلَقَ ٱلسَّمَاوَاتِ وَٱلْأَرْضَ بِالْحَقِّ)^۲ این آثار نه به الفاظ اسماء بلکه به حقایق آن و بر حسب مقتضای هر یک از آن محقق می‏شود.^۳

در تصویر دوم، نگاه ایشان به سلسله اسماء و رابطه آن با ذات خداوند است. وی ضمن آنکه اقتضاء هر یک از اسمای الهی را برای خلق مخلوقی از مخلوقات خداوند (تأثیر استقلالی اسماء) می‏پذیرد، بر این باور است که سلسله اسمای خداوند دارای معانی و مفاهیم متغایر هستند اما در عین حال همه صفات کمالی موجود به وجود ذات احدی هستند.^۴ این بیان ملاصدرا به نوبه خود جمعی میان عینیت و غیریت است که در روایات شیعه نیز به چشم می‏خورند؛ بر اساس این تقریر این گونه نیست که هر یک از صفات وجودی متمایز از ذات و از یکدیگر داشته باشند یا اینکه از الفاظ صفات چیزی فهمیده شود که از دیگری فهمیده

آورده‏اند که دلیلی بر مخلوق بودن معانی این اسماء از آن برداشت نمی‏شود. فیض در بیان ترکیب عبارت بر اساس نسخه صدوق دو احتمال ذکر کرده است:

۱. «المعانی» مبتدا باشد که خبر آن حذف شده است، یعنی عبارت «و المعانی مخلوقات» بوده است؛

۲. «المعانی» مبتدا باشد که عبارت «و المعنی بها» عطف تفسیری به آن باشد. در این صورت «هو اللّٰه» خبر واقع می‏شود؛ یعنی مقصود از اسماء، خداوند است که ایشان احتمال دوم را برمی‏گزیند.^۱

مسلماً پی جویی نسخ منابع نخستین از حوصله این نوشته خارج است، اما دو نکته حائز توجه باقی می‏ماند، یکی آنکه نقل علامه مجلسی بر اساس نسخه معتبر نزد اوست، دیگر آنکه ریشه‏های اندیشه ایشان به نقل برگزیده نزد وی برمی‏گردد.

با توجه به این اختلاف نسخ و برداشت‏ها به گروه‏هایی از اقوال متکلمان امامیه خواهیم پرداخت.

اندیشمندان مدرسه بغداد، قول برگزیده اصحاب امامیه در مورد صفات را با کلید واژه «عالم لنفسه» مطرح کرده‏اند. شیخ مفید معتقد است این قول به مانند اقوال صفاتیه مشبهه یا اصحاب احوال نیست.^۲

شیخ طوسی در کیفیة استحقاق صفات ذاتی معتقد است اگر صفات محدث باشد، تقدم این صفات بر خودشان لازم می‏آید؛ نیز اتصاف خداوند به صفات ذاتی قدیم نیز مستلزم تعدد قدماست؛ وی معنای «عالم لنفسه» بودن خدا را خارج از این حدوث و زیادت معرفی می‏کند.^۳