نگاه جامع به عناصر پیشگیری

نگاهی جامع به عناصر اسلامیِ پیشگیری نشان می‌دهد که همة آنها (خیر، تقدیر، رضا، صبر، شکر، یاد مرگ، زهد، توکّل، قناعت، پاداش، فلسفة بلا، روزی، پاداش، تقوا، عقل، عبرت، حزم، خوف، رجا، محبّت، حیاء و...) اموری اخلاقی و اعتقادی‌اند. در تفکّر اسلامی، این امور، منشأ واحدی دارند و آن، توحید و خداشناسی است. در چارچوب توحید است که این عناصر اخلاقی شکل می‌گیرند و سبکی از زندگی را به وجود می‌آورند که موجب از بین رفتن زمینة گرایش به اعتیاد می‌شود. از این رو، باید مدل اسلامیِ پیشگیری از اعتیاد را مدلی توحیدی بنامیم.

زمینه‌هایی برای تحقیقات روان‌شناختی

از مباحث مهم این پژوهش، آن است که همة آنچه بر اساس متون دینی به عنوان عامل پیشگیری یاد شد، به تناسب موضوع، هر کدام یک یا چند موضوع تحقیق تجربی‌اند. روان‌شناسان، روان‌پزشکان و مشاوران می‌توانند با الهام‌گیری از آنها، به تدوین طرح‌های تجربی اقدام کنند و آنها را در عمل بیازمایند و نتایج تجربیِ به‌دست آمده را ارائه کنند. این امر، می‌تواند موجب تولید علمِ اسلامی شود و روش‌های جدیدی را عرضه کند.

افراد پایین‌دست مقایسه کند، موجب برجسته شدن داشته‌های او می‌شود و سپاس‌گزاری را بر می‌انگیزد. پنجمی، «تنظیم آرزوها»ست. افرادی که آرزوهای دور و زیاد دارند، داشته‌های موجود را نمی‌بینند. با تعدیل آرزوها می‌توان داشته‌های موجود را نمایان ساخت. با این عوامل، داشته‌های زندگی، شناخته و برجسته می‌شوند و در نتیجه، حسّ سپاس‌گزاری برانگیخته می‌شود. در این فضا، فرد، احساس برخورداری می‌کند و بدین سان، زمینة گرایش به اعتیاد از بین می‌رود.
برای حلّ عامل پنجم یعنی زیاده‌خواهی، باید «قناعت» را به وجود آورد. افراد قانع که در کنار تلاش، به روزیِ خداوند بسنده می‌کنند، تحت فشار حرص قرار نمی‌گیرند. برای قانع شدن، باید قوانین روزی را شناخت. شناخت این قوانین، موجب از بین رفتن حرص می‌گردد. لذا زمینة گرایش به اعتیاد نیز نخواهند داشت.
برای حل عامل ششم یعنی نشاط‌جویی، باید «الگوی اسلامی نشاط» را اجرا کرد. در این روش، هم همة ابعاد وجودی انسان لذّت خواهند بُرد، و هم فرد از پیامدهای منفی نشاط نادرست، ایمن خواهد شد و بدین وسیله، زمینة گرایش به اعتیاد، از بین خواهد رفت.
و سرانجام برای حلّ عامل هفتم یعنی ضعف خویشتنداری، باید توان بازداری و خویشتنداری را تقویت نمود. در این راستا، «عقل»، مبنای مدل اسلامی خویشتنداری است. این مدل، عواملی دارد که عبارت‌اند از: ۱. شناخت پیامد رفتارها که در عناصری مانند «عبرت» و «عاقبت‌اندیشی(حزم)» وجود دارد و موجب برانگیخته شدن ترس یا امید می‌گردد؛ ۲. «حیا» که موجب احساس حضور و ترک کار قبیح می‌شود؛ ۳. «محبّت» که موجب توجه با احسانگری خدا می‌شود و انسان را نسبت به او علاقه‌مند می‌کند. لذا از کاری که او نمی‌پسندد، دوری می‌کند؛ ۴. «کرامت نفس» که موجب توجّه به ارزش خود می‌شود و فرد را از آلوده شدن، باز می‌دارد. این امور، توان مقاومت در برابر وسوسه را افزایش می‌دهند و خویشتنداری را تقویت می‌کنند و در نتیجه، فرد از گرایش به سمت اعتیاد باز می‌ایستد.