461
الگوی اسلامی شادکامی با رویکرد روان شناسی مثبت گرا (ویراست دوم)

از موارد دیگر، این است که نعمت، در راهی که صاحب نعمت بدان راضی است استفاده شود، نه بر ضدّ او؛ لذا اطاعت و ترک معصیت، بر مبنای شکر توجیه می‏یابد.۱ مورد دیگر، آگاهی انسان به این حقیقت شکر است که: نعمت، از آنِ خداست.۲ مورد دیگر، ثنا گفتن خداوند متعال است.۳

همان گونه که روشن شد، در این متون بر چند چیز تأکید شده است: یک. شناخت نعمت و از خدا دانستن آن؛ دو. ثنا و سپاس گفتن و ستایش کردن؛ سوم. جبران و مقابله برتر؛ چهارم. کاربست نعمت در راهی که صاحب نعمتْ راضی است. این موارد با یافته‏های تعریف، هماهنگی دارد.

اکنون می‏توان به استخراج مؤلفه‏ها اقدام نمود. بر این اساس می‏توان گفت که شکر چند مؤلفه اساسی دارد:

۱. تنعّم؛ یعنی درک نعمت اعطایی و اعتراف به آن، و پرشدن و احساس بسندگی و بهره‏مندی از نعمت، و احساس رضایت و شاد شدن از آن. کسی شاکر است که نعمت را با تمام وجود درک می‏کند و از آن، احساس پرشدن و بهره‏مندی پیدا می‏کند و نسبت به آن، احساس کفایت دارد و شاد و راضی خواهد بود.

۲. تواضع؛ یعنی تعظیم در برابر دهنده نعمت و احساس فروتنی نسبت آن. بر اساس متون دینی، صاحب احسان و فرد نعمت‌دهنده، همیشه نسبت به دریافت‌کننده نعمت،

1.. امام علی علیه السلام: لَو لَم یتَوَعَّدِ اللَّهُ على‏ مَعصِیتِهِ، لَکانَ یجِبُ ألّا یعصی‏ شُکراً لِنِعَمِه (نهج البلاغة: حکمت ۲۹۰).
امام علی علیه السلام: شُکرُ کُلِّ نِعمَةٍ الوَرَعُ عن مَحارِمِ اللَّه (مشکاة الأنوار، ص ۷۵).

2.. امام صادق علیه السلام: مَن أنعَمَ اللَّهُ علَیهِ بنِعمَةٍ فَعَرَفَها بقَلبِهِ، فقد أدّى‏ شُکرَها (الکافی، ج ۲، ص ۹۶، ح ۱۵).
امام صادق علیه السلام: أوحَى اللَّهُ تعالى‏ إلى‏ موسى‏ علیه السلام: یا موسى‏، اشکُرْنی حَقَّ شُکرِی، فقالَ: یا ربِّ کیفَ أشکُرُکَ حَقَّ شُکرِکَ، ولیسَ مِن شُکرٍ أشکُرُکَ بهِ إلّاوأنتَ أنعَمتَ بهِ عَلَی؟! فقالَ: یا موسى‏ شَکَرتَنی حَقَّ شُکری حینَ عَلِمتَ أنَّ ذلکَ مِنّی (قصص الأنبیاء، راوندی، ص ۱۶۱، ص ۱۷۸).

3.. امام صادق علیه السلام: ما أنعَمَ اللَّهُ على‏ عَبدٍ بنِعمَةٍ صَغُرَت أو کَبُرَت فقالَ: الحمدُ للَّهِ، إلّاأدّى‏ شُکرَها (الکافی، ج ۲،ص ۹۶).

الگوی اسلامی شادکامی با رویکرد روان شناسی مثبت گرا (ویراست دوم)
460

در مجموع می‏توان گفت که کلیدواژه‏های اصلی شُکر از نظر لغت‌شناسان و اندیشمندان، عبارت است از: شناخت احسان و اعتراف به آن، سرور و خوش‌حالی از آن، انتشار، اظهار و آشکار ساختن احسان، بسندگی و رضایت به کم و بهره‏مندی از آن، پر شدن، تعظیم نعمت‏دهنده و خضوع نسبت به آن، مقابله و واکنش (مثبت) نسبت به احسان.

در متون دینی، آموزه‏هایی وجود دارند که می‏توانند به شناخت مفهوم شُکر کمک کنند. یکی از آنها، مقابله احسان با احسان در قرآن کریم است: (هل جزاء الإحسان إلّا الإحسان).۱ بر اساس این آیه، امام صادق علیه السلام بیان می‏دارند که هر کس مورد کار نیک قرار گرفت، باید آن را پاسخ دهد و پاسخ آن، این نیست که کاری همانند او انجام شود، چون او برتری ابتدایی به احسان دارد.۲

امام صادق علیه السلام نقل می‏كند كه علی علیه السلام هماره این جمله را می‏فرمود: «هرکه در برابر خوبی‏ای که به او شده، همانند آن، خوبی کند، آن خوبی را پاداش داده است و هر کس بیشتر از آن، خوبی کند، سپاس‏گزاری کرده است».۳ پیامبر خدا صلی الله علیه و آله با تأکید بر جبران نیکی، بیان می‏دارند که اگر همانند نیکی‌ای که او کرده، توان جبران ندارید، به اندازه‏ای که فکر می‏کنید جبران شده است، برایش دعا کنید.۴ در دیگر متون دینی نیز مراتبی برای سپاس‌گزاری بیان کرده‏اند که در آن از جبران و امور دیگری صحبت شده است.۵

1.. سورۀ الرحمان، آیۀ ۶۰.

2.. عن علی بن سالم، قال: سَمِعتُ أبا عبد اللَّه علیه السلام یقولُ: «آیةٌ فی کتابِ اللَّهِ مُسَجّلةٌ». قلتُ: ما هی؟ قال: «قَولُ اللَّهِ تبارکَ وتعالى‏ فی کتابه: «هَلْ جَزاء الْإِحْسانِ إِلَّا الْإِحْسانُ»، جَرَت فِی الکافرِ والمُؤمِن، والبَرِّ والفاجِر؛ مَن صُنِعَ إلیه مَعروفٌ، فعلَیه أن یکافِئ به، ولیست المُکافَأةُ أن یصنَعَ کما صُنِعَ به، بل حتّى‏ یرى‏ ـ مع فعلِه لذلک ـ أنّ لَه الفضلَ المُبتَدأَ». الزهد، ص ۹۵؛ تحف العقول، ص ۳۹۵). نیز، ر.ک: بحارالأنوار، ج ۷۵، ص ۴۳، ح ۷.

3.. مَنْ صَنَعَ بِمِثْلِ مَا صُنِعَ إِلَیهِ فَإِنَّمَا کَافَأَهُ، وَ مَنْ أَضْعَفَهُ کَانَ شَکُوراً (الکافی، ج۴، ص۲۸).
امام باقر علیه السلام نیز می‏فرماید: مَن صَنَعَ مِثلَ مَا صَنَعَ إلیهِ فَإنمَا کافِأً، وَمَن أَضعَفَ کَانَ شَاکِراً (معانی الأخبار، ص۱۴۱، ح۱).

4.. مَن سَألَکم باللَّهِ فأعطوه، ومَن آتاکُم مَعروفاً فکافِئوهُ‏، وإن لم تَجِدوا ما تُکافِئوه‏، فادعُوا اللَّهَ لَه حتّى‏ تَظُنّواأنّکم قد کافَیتُموه» (الزهد، ص ۹۶؛ الجعفریات، ص ۱۵۲). نیز، ر.ک: بحارالأنوار، ج ۷۵، ص ۴۳،ح ۸).

5.. امام علی علیه السلام: حَقٌّ على‏ مَن انعِمَ علَیهِ أن یحسِنَ مکافَأةَ المُنعِمِ، فإن قَصُرَ عن ذلکَ وُسْعُهُ فعلَیهِ أن یحسِنَ الثَّناءَ، فإن کَلَّ عن ذلکَ لِسانُهُ فعلَیهِ بمَعرِفَةِ النِّعمَةِ ومَحَبَّةِ المُنعِمِ بها، فإن قَصُرَ عن ذلکَ فلَیسَ للنِّعمَةِ بِأهلٍ (الأمالی، طوسی، ص ۵۰۱، ح ۱۰۹۷(. ←
→ امام زین العابدین علیه السلام در این باره می‏فرماید: أَمَّا حَقُّ ذِی الْـمَعْرُوفِ عَلَیکَ فَأَنْ تَشْکُرَهُ، وَ تَذْکُرَ مَعْرُوفَهُ، وَ تَکْسِبَهُ الْـمَقَالَةَ الْـحَسَنَةَ، وَ تُخْلِصَ لَهُ الدُّعَاءَ فِیمَا بَینَکَ وَ بَینَ اللّهِ عزّ و جلّ، فَإِذَا فَعَلْتَ ذَلِکَ کُنْتَ قَدْ شَکَرْتَهُ سِرّاً وَ عَلَانِیةً، ثُمَّ إِنْ قَدَرْتَ عَلَى مُکَافَأَتِهِ یوْماً کَافَأْتَهُ (الخصال، ص۵۶۸).

  • نام منبع :
    الگوی اسلامی شادکامی با رویکرد روان شناسی مثبت گرا (ویراست دوم)
    سایر پدیدآورندگان :
    عبّاس پسنديده
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1395
    نوبت چاپ :
    سوم
تعداد بازدید : 69068
صفحه از 839
پرینت  ارسال به