مىگوید: توکّل، متمّم و مکمّل تدبیر است و بدون آن، چه بسا تدبیر، نتیجه نداشته باشد و یا خلاف آنچه تدبیر شده، نتیجه دهد.
در حدیث دیگری نیز آمده که امام على علیه السلام در کنار دیوارى که کج شده بود و احتمال مىرفت فرو بریزد، نشسته بود و قضاوت مىکرد. هنگامى که به او گفتند از آن جا بلند شود، با این استدلال که اجَل، از انسانْ پاسدارى مىکند، به سخن آنان اعتنا نکرد و به کار خود ادامه داد و دیوار، پس از برخاستن ایشان فرو ریخت.۱
در کنار این حدیث، روایت دیگرى آمده که امام على علیه السلام در حادثهاى مشابه، این گونه عمل نکرد؛ بلکه از کنار دیوارى که احتمال فرو ریختن آن بود، بلند شد و هنگامى که به اعتراض، به او گفته شد: «اى امیر مؤمنان! آیا از قضاى خدا مىگریزى؟»، فرمود: «از قضاى خدا به قَدَر خدا مىگریزم»؛۲ یعنى: هم صدمه دیدن کسى که در زیر دیوارِ کج مىنشیند، قضاى الهى است و هم مصدوم نشدن کسى که از آن مىگریزد، تقدیر اوست؛ ولى هیچ یک قضاى حتمى نیست و انسان، موظّف است براى حفظ جان خود، از یک قضا بگریزد و به قضایى دیگر پناه ببرد.
بنا بر این، بر فرض صحّتِ حدیث مخالفِ این حدیث، باید گفت که امام علیه السلام در آن حادثه خاص (همانند آنچه در حدیثی۳ آمده که امام علیه السلام در میدان جنگ، بدون زره و تنها با لباس معمولى حضور یافت)، به دلیل آن که مىدانسته مشکلى براى او پیش نخواهد آمد، براى حفظ جان خود، اقدام نکرده است.
1.. الکافی عن زید الشحّام عن الإمام الصادق علیه السلام: إنَّ أمیرَ المُؤمِنینَ صَلَواتُ اللّهِ عَلَیهِ جَلَسَ إلى حائِطٍ مائِلٍ یَقضی بَینَ النّاسِ، فَقالَ بَعضُهُم: لا تَقعُد تَحتَ هذَا الحائِطِ فَإِنَّهُ مُعوِرٌ. فَقالَ أمیرُ المُؤمِنینَ صَلَواتُ اللّهِ عَلَیهِ: حَرَسَ امرَءاً أجَلُهُ. فَلَمّا قامَ سَقَطَ الحائِطُ. قالَ: وکانَ أمیرُ المُؤمِنینَ علیه السلام مِمّا یَفعَلُ هذا و أشباهَهُ، وهذَا الیَقینُ (دانش‌نامۀ عقاید اسلامی، ج۹، ص۱۰۲، ح۶۲۴۵).
2.. التوحید عن الأصبغ بن نباتة: إنَّ أمیرَ المُؤمِنینَ عَدَلَ مِن عِندِ حائِطٍ مائِلٍ إلى حائِطٍ آخَرَ، فَقیلَ لَهُ: یا أمیرَ المُؤمِنینَ أتَفِرُّ مِن قَضاءِ اللّهِ؟ فَقالَ: أفِرُّ مِن قَضاءِ اللّهِ إلى قَدَرِ اللّهِ عزّ و جلّ (دانش‌نامۀ عقاید اسلامی، ج۹ ص۱۰۲، ح۶۲۴۲).
3.. الکافی عن سعید بن قیس الهمدانی: نَظَرتُ یَوما فِی الحَربِ إلى رَجُلٍ عَلَیهِ ثَوبانِ، فَحَرَّکتُ فَرَسی فَإِذا هُوَ أمیرُ المُؤمِنینَ علیه السلام فَقُلتُ: یا أمیرَ المُؤمِنینَ فی مِثلِ هذَا المَوضِعِ؟ فَقالَ: نَعَم یا سَعیدَ بنَ قَیسٍ، إنَّهُ لَیسَ مِن عَبدٍ إلّا ولَهُ مِنَ اللّهِ حافِظٌ وواقِیَةٌ، مَعَهُ مَلَکانِ یَحفَظانِهِ مِن أن یَسقُطَ مِن رَأسِ جَبَلٍ أو یَقَعَ فی بِئرٍ، فَإِذا نَزَل القَضاءُ خَلَّیا بَینَهُ وبَینَ کُلِّ شَیءٍ (همان، ج۹، ص۱۰۲، ح۶۲۴۶).
