افعال انسان ، هيچ گاه تحقّق نمى‏يابد .

۲ . جايز نبودن اِسناد «كار قبيح» و «ظلم» به خدا

دليل ديگر بطلان نظريّه جبر ، اين است كه لازمه اين نظريّه ، اِسناد دادن كارهاى قبيح به خدا و ظالم دانستن خداست . اگر فاعلِ همه افعال ، از جمله كارهاى قبيح انسان را خدا بدانيم، اين كارها به خدا منتسب خواهند شد. از سوى ديگر ، مجبور كردن انسان‏ها به گناه و مجازات آنها به خاطر انجام دادن گناه ، ظلمى آشكار است . اين ، در حالى است كه عقلاً محال است كه خداوند ، مرتكب ظلم و كارهاى قبيح گردد .
به جهت همين ارتباطِ ميان نظريّه جبر و عدل خداوند است كه متكلّمان اماميّه ، بحث جبر و اختيار را در ذيل بحث عدل خداوند و يا افعال خداوند ، مطرح مى‏كنند و با ردّ نظريّه جبر ، ظلم و كارهاى قبيح را از خداوند ، نفى مى‏نمايند .^۱
قرآن كريم تصريح مى‏فرمايد كه هر انسانى به مقتضاى دستاوردهاى خود ، پاداش مى‏بيند و در نزد خداوند ، هيچ كس مورد ستم قرار نمى‏گيرد :
«مَن جَاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثَالِهَا وَمَن جَاءَ بِالسَّيِّئَةِ فَلَا يُجْزَى‏ إِلَّا مِثْلَهَا وَهُمْ لَا يُظْلَمُونَ .^۲
هر كس نيكى‏اى بياورد ، ده برابر آن [پاداش‏] خواهد داشت و هر كس بدى‏اى بياورد ، جز مانند آن جزا نمى‏شود و بر آنان ستم روا نمى‏گردد» .
«الْيَوْمَ تُجْزَى‏ كُلُّ نَفْسِ بِمَا كَسَبَتْ لَا ظُلْمَ الْيَوْمَ إِنَّ اللَّهَ سَرِيعُ الْحِسَابِ .^۳
امروز ، هر كسى به [موجب‏] آنچه انجام داده است ، مجازات مى‏شود . امروز، ستمى نيست . همانا خدا زودشمار است» .
بى‏ترديد اگر انسان در انجام دادن كارهاى ناشايست مجبور باشد ، كارهاى او دستاورد او نيستند و مجازات كردن او ظلم است .
در آموزه‏هاى دينى به تفصيل ، مسئله جبر و تفويض و چيزى ميان آن دو، از نگاه قرآن و احاديث اسلامى تبيين شده و منافات داشتن نظريّه جبر با عدالت خداوند ، مورد تأكيد قرار گرفته است . از امام على عليه السلام نقل شده است كه :
لا تَقولوا : أَجبَرَهُم عَلى المَعاصيَ ، فَتَظلِموه .^۴
نگوييد : [خداوند ] آنها را به گناهان وا داشته ، كه به او ستم مى‏كنيد.
نيز از امام صادق عليه السلام روايت شده :
اللَّهُ أَعدَلُ مِن أن يُجبِرَ عَبداً عَلى فِعلٍ ثُمَّ يُعَذِّبَهُ عَلَيهِ .^۵
خداوند ، عادل‏تر از آن است كه بنده‏اى را به كارى وا دارد و آن گاه او را براى آن ، عذاب كند .

خويش است . اگر انسان به خود باز گردد و به افعالش توجّه كند، در مى‏يابد كه عملى را كه اراده كرده و انجام داده ، مى‏توانسته اراده نكند و انجام ندهد ، يا كارى را كه اراده نكرده و انجام نداده ، مى‏توانسته اراده كند و انجام دهد . از سوى ديگر ، معناى اختيار ، همين آزادى در انجام دادن و ترك است و علم حضورى ، قوى‏ترين و معتبرترين علم انسان است .
بر اين اساس ، هم بطلان نظريّه جبرگرايىِ ناب ، ثابت مى‏شود (چون انسان به قدرت خويش ، علم حضورى و وجدانى دارد) و هم نظريّه جبرگرايى ميانه ، ابطال مى‏گردد (چون انسان به تأثير قدرت خويش بر عمل اختيارى‏اش نيز علم حضورى دارد) .
اين برهان، افزون بر ابطالِ جبر كلامى، جبر اجتماعى ، روانى و فلسفى را نيز ابطال مى‏نمايد ؛ چرا كه هر چند ساختار جامعه و جسم و روان، بر افعال انسانْ مؤثّر است و اين تأثير در برخى موارد ، فوق‏العاده زياد است ، امّا انسان با علم حضورى در مى‏يابد كه تأثير عوامل مذكور ، علّت تامّه براى انجام دادن كارها نيست ؛ بلكه او به رغم اقتضائات روانى و اجتماعى، مى‏تواند راه ديگرى را انتخاب كند .
به سخن ديگر، عوامل روحى و اجتماعى ، ممكن است انتخاب كارى را دشوار نمايند ؛ امّا انتخاب كارِ دشوار، محال نيست و انسان مى‏تواند كار دشوار را نيز انتخاب نمايد . واقعيّت نيز ، گواه اين مدّعاست ؛ چرا كه به چشم خود مى‏بينيم كه برخى افراد، به رغم خانواده ناشايست و اجتماع فاسد، راه صحيح زندگى را انتخاب مى‏كنند و به عكس ، شمارى از كسانى كه در خانواده‏هاى شايسته ، پرورش يافته‏اند و محيط زندگى آنان سالم است، راه فساد و تباهى را بر مى‏گزينند .
علّيت فلسفى نيز چيزى جز مجموعه عوامل مؤثّر بر افعال انسان نيست كه هيچ گاه موجب سلب اراده از انسان نمى‏گردد و به تعبير ديگر ، علّيت فلسفى در مورد