تفکر (شناخت): تفکر موجب شناخت و آگاهی می‌شود و شامل «قوه تشخیص» (تمیز) و «دانش و استدلال» است. چنان‌که در شکل ۵/۱ دیده می‌شود این مؤلفه با منابع بیرونی شناخت (مانند منابع یادگیری رسمی) در ارتباط است و از آن تأثیر می‌پذیرد؛

خویشتنداری: خویشتنداری دارای دو کارکرد «انتخاب» (اشتیاق) و «اجتناب» (بازداری و پرهیز) است. چنان‌که در بخش‌های بعدی تبیین خواهیم کرد، مفهوم خویشتنداری بر دو مؤلفه «مهارگری» و «تاب‌آوری» دلالت می‌کند. در عین حال، خویشتنداری به واسطه دو توانمندی انتخاب و اجتناب مفهوم‌سازی عملیاتی^۱ می‌شود، به این صورت که مهارگری و تاب‌آوری با انتخاب و اجتناب تحقق پیدا می‌کنند. طبق بررسی‌های مفهومی که در پی می‌آید، مفهوم خویشتنداری بر «تقوا» و «صبر» استوار است. تقوا، کارکرد مهارگری را به عهده دارد و صبر مایه قوام مهارگری است و با تاب‌آوری مرتبط است.

دو مؤلفه تفکر و خویشتنداری از یکدیگر جدا نیستند، بلکه هر یک به همراه دیگری عملکرد «عقل اخلاقی» را کامل می‌کند. عقل به این دلیل اخلاقی است که با دو نیروی تفکر و خویشتنداری فرد را از لغزش حفظ می‌کند. همان‌طور که در شکل دیده می‌شود، تفکر با دو کارکرد دانش و تشخیص از منابع بیرونی شناخت تأثیر می‌گیرد و در یک چرخه پسخوراند،^۲ هم در انتخاب و اجتناب تأثیر می‌گذارد و هم از نتایج انتخاب و اجتناب مثبت و مناسب تأثیر می‌پذیرد و ارتقا می‌یابد. به این معنا در قرآن کریم (انفال: ۲۹) اشاره شده است: «ای کسانی که ایمان آورده‌اید! اگر از خدا تقوا داشته باشید، برای شما نیروی تشخیص حق از باطل قرار می‌دهد».^۳

آنچه دانشمندان علوم اسلامی درباره جنبه خویشتنداری عقل بیان کرده‌اند مفهوم فراگیری است که تمامی جنبه‌های زندگی را در بر می‌گیرد؛ یکی از آنها «غریزه جنسی»

۱/۱۰). یعنی این عقل است که عامل اطاعت است؛ امتثال امر می‌کند و از عصیان اجتناب می‌ورزد و به طور کلی موجب کنترل و تنظیم گرایش‌ها و رفتارهای انسان است. واژه «عقال» (= بازدارنده یا نگه‌دارنده) برای عقل از همین‌رو است. رسول خدا صلی الله علیه و اله در روایتی می‌فرماید: «عقل، بازدارنده از جهل^۱ است و نفس بسان پلیدترین چهارپا است که اگر مهار نشود سرگردان می‌شود. پس عقل، مهار جهل است»^۲ (ابن‌شعبه حرانی، ۱۴۰۴: ۱۵). همچنین، در روایتی از امام علی علیه السلام نقل شده است که «نفس رها است، ولی دستان عقل زمام آن را از پستی‌ها باز می‌دارد»^۳ (تمیمی آمدی، ۱۳۶۶: ۲۳۵). پس بازدارندگی، مهار، اجتناب، انتخاب و پیروی نیز از عقل برمی‌خیزد و مدیریت خویشتن را موجب می‌شود.

طبق این دو گروه از روایات، می‌توانیم عقل را شامل دو کارکرد اصلی خویشتنداری و تفکر بدانیم؛ دو کارکردی که جست‌وجو و بررسی حر عاملی در متون حدیثی بر آن تطبیق می‌کند. همان‌گونه که در شکل ۵ / ۱ نشان داده شده است، عقل دارای دو مؤلفه اصلی «تفکر» و «خویشتنداری» است:

M۹۹۶۳_T۱_File_۱۳۶۳۲۰۳۴

شکل ۵/۱: جایگاه خویشتنداری در عقل اخلاقی