بنا بر اين ، هر عاملى كه بتواند از اين گونه آرزوها بكاهد، در كاهش نگرانى‏هاى انسان ، مؤثّر است. يكى از عوامل مؤثّر در پايان دادن به آرزوهاى بيهوده، ياد مرگ و احوالات پس از آن است . در روايتى ، پيامبر صلى اللَّه عليه و آله خطاب به ابو ذر مى‏فرمايد: «اگر به اَجَل و فرارسيدن آن مى‏نگريستى، هر آينه، آرزو و فريبكارىِ آن را دشمن مى‏داشتى».^۱
يكى از ياران امام صادق عليه السلام به نام ابو بصير ، خدمت ايشان رسيد و از وسوسه‏ها [و آرزوهايى كه موجب نگرانى او مى‏شوند ] گله كرد . امام عليه السلام به او توصيه فرمود كه براى درمان اين گونه نگرانى‏ها ، هنگامى را ياد كن كه مى‏ميرى و دوستانت تو را در قبر مى‏گذارند و برمى‏گردند . اندام‏هاى مختلف بدنت از هم جدا مى‏شوند و حشراتى كه از رطوبت بدنت توليد شده‏اند ، از سوراخ‏هاى بينى‏ات بيرون مى‏آيند و كرم‏ها گوشت بدنت را مى‏خورند! اين اقدام، نگرانى‏هاى تو را از بين مى‏برد.
ابو بصير مى‏گويد: به خدا سوگند كه هر وقت از چنين سرنوشتى ياد كردم، غصّه‏هاى دنيوى من پايان يافتند!^۲

۲ - ۱ - ۵ . شناخت ويژگى‏هاى اندوه‏

اندوه ، ويژگى‏هايى دارد كه آگاهى از آن ، موجب مهار غم و كاهش روانى آن مى‏شود . نخستين ويژگى حُزن و بى‏تابى ، اين است كه نه تنها چيزى را كه از دست رفته بر نمى‏گرداند ،^۳ و مشكلى از مشكلات زندگى را حل نمى‏كند ، بلكه بر مشكلات انسان مى‏افزايد . در صورتى كه صبر و مقاومت ، از شدّت مشكلات مى‏كاهد ، و چه بسا تحمّل سختى‏ها را آسان مى‏نمايد . به تعبير مولوى :
صد هزاران كيميا حق آفريدكيميايى همچو صبر ، آدم نديد .
اين آگاهى ، به انسان كمك مى‏كند تا راهى را در برخورد با مشكلات انتخاب كند كه سختى‏ها بر او آسان شود . ويژگى ديگر اندوه ، موقّتى بودن آن است . هيچ غصّه‏اى دوام ندارد .^۴ «لِكُلِّ هَمٍّ فَرَجٌ ؛^۵ براى همه غم‏ها ، گشايشى هست» ، و «أنّ الفَرَجَ مَعَ الكَربِ ،^۶ گشايش ، همراه اندوه است» . همه غم‏ها ، دير يا زود ، زوال مى‏يابند . توجّه به اين واقعيت ، از فشارهاى روانىِ اندوه مى‏كاهد و به انسان توان مى‏دهد كه تلخى‏هاى موقّت سختى‏ها را با كيمياى صبر ، شيرين نمايد . اين معنا در روايتى از امام صادق عليه السلام بدين سان بيان شده است :
إنَّمَا الدُّنيا ساعَةٌ ، فَما مَضى‏ فَلَيسَ تَجِدُ لَهُ سُروراً ولا حُزناً ، وما لَم يَأتِ فَلَيسَ تَعرِفُهُ ، فَاصبِر عَلى‏ تِلكَ السّاعَةِ الَّتى‏أنتَ فيها ، فَكَأَنَّكَ قَدِ اغتَبَطتَ .^۷
دنيا ساعتى بيش نيست . نسبت به آنچه از آن كه گذشته ، شادى و غمى را حس نمى‏كنى و نسبت به آنچه از آن كه نيامده نيز آگاهى ندارى . پس در اين ساعتى كه اكنون سپرى مى‏كنى ، شكيبايى بورز ، چندان كه گويى نكوحالى .
بنا بر اين ، مهم‏ترين آگاهى‏هايى كه مى‏توانند در پيشگيرى و يا درمان نگرانى‏هاى منفى و غصّه‏هاى ناروا نقش داشته باشند ، به طور خلاصه عبارت اند از : ۱ . شناخت امورى كه واقعاً شايسته است انسان براى آنها شاد يا غمگين باشد . اگر چنين آگاهى‏اى براى انسان به دست آيد ، غم بيهوده نمى‏خورد ؛ ۲ . شناخت آفريدگار مهربان كه با لطف و رحمت و كرامت خود ، سرنوشت بندگان را رقم

۲ - ۱ - ۳ . شناخت دنيا

نه تنها خداشناسى ، بلكه دنياشناسى نيز در درمان غصّه‏هاى بيهوده زندگى مؤثّر است . در احاديث فراوانى تأكيد شده كه اگر كسى دنيا را بشناسد ، مشكلات دنيوى ، او را اندوهگين نمى‏كند . دليل اين مطلب در روايتى از پيامبر صلى اللَّه عليه و آله اين گونه آمده است :
أيُّها النّاسُ! هذِهِ دارُ تَرَح لا دارُ فَرَحٍ ، ودارُ التِّواءِ لا دارُ استِواءٍ ، فَمَن عَرَفَها لَم يَفرَح لِرَجاءٍ ولَم يَحزَن لِشَقاءٍ .^۱
اى مردم! دنيا سراى غم است نه سراى شادى ؛ سراى دشوارى است ، نه سراى آسودگى . پس هر كه آن را شناخت ، با اميدى شاد نشد ، و با سختى و حسرتى ، اندوهگين نگشت .
اين سخن بدين معناست كه طبيعت زندگى دنيا ، به انواع سختى‏ها و بلاها آغشته است و كسى كه به اين امر آگاه باشد ، مى‏داند كه شادى‏هاى آن ، نسبى اند . از اين رو ، شادى مطلق در دنيا وجود ندارد . وقتى انسان ، خود را براى پذيرفتن سختى‏هاى زندگى و آفت‏هاى طبيعى و غير قابل پيشگيرى شادى ،^۲ آماده مى‏كند ، دشوارى‏هاى زندگى براى او غير منتظره و نگران كننده نخواهند بود.

۲ - ۱ - ۴ . ياد مرگ و احوالات پس از آن‏

بسيارى از نگرانى‏هاى انسان، ناشى از اهميت دادن به آرزوهاى دست‏نيافتنى است . از امير مؤمنان عليه السلام نقل شده كه مى‏فرمايد : «حاصل آرزوها، افسوس خوردن است»^۳ و «هر كه آرزوهايش بسيار باشد، رضايتش اندك است» .^۴