در صف سپاهيان عقل، و تنبلى و اندوه را در شمار سپاهيان جهل قرار داده است.^۱
در روايتى ديگر از امام على عليه السلام آمده:
أصلُ العَقلِ القُدرَةُ ، وثَمَرَتُهَا السُّرورُ .^۲
بنياد خرد، توانمندى است ، و ميوه توانمندى ، شادمانى .
ايشان در حديث ديگرى مى‏فرمايد:
رَزانَةُ العَقلِ تُختَبَرُ فِي الفَرَحِ وَالحُزنِ .^۳
سنگينى [و سبكى‏] عقل، در شادى و غم ، آزموده مى‏شود.
بر اين اساس، مبدأ همه شادى‏هاى روا، عقل، و مبدأ همه غم‏هاى ناروا، جهل است. در نبرد عقل و جهل در صحنه جان انسان، هرگاه عقل، بر جهل پيروز شود، غم‏ها زدوده مى‏شوند، و نشاط و شادى ، سراسر وجود او را فرا مى‏گيرد، و اگر جهل غلبه كرد، نشاط و شادى، جاى خود را به تنبلى و نگرانى مى‏دهد.
بنا بر اين، هر چه عقل، تقويت شود و خرد، افزون‏تر گردد، انسان از نشاط و شادىِ بيشترى برخوردار خواهد بود . بدين سان، شادى و غم، معيارى است براى سنجشِ سنگينى و سبكى عقل، و در يك جمله: عاقل‏ترين انسان‏ها، شادترين و بانشاطترينِ آنهاست، و جاهل‏ترين مردم، غمگين‏ترين و تنبل‏ترين آنها .
سؤالى كه در اين جا قابل طرح است ، اين كه اگر عقل ، مبدأ شادى است، و عاقل‏ترين انسان‏ها، شادترين و بانشاطترينِ آنها هستند ، چرا شمارى از روايات ، خردورزى را مايه حزن و اندوه دانسته‏اند؟ مانند اين كه امام صادق عليه السلام مى‏فرمايد:

چنان كه از پيامبر صلى اللَّه عليه و آله نقل شده كه فرمود :
عَلَيكُم بِالحُزنِ فَإنَّهُ مِفتاحُ القَلبِ .^۱
بر شما باد به اندوه كه آن ، كليد باز شدن دل است .
از امام باقر عليه السلام روايت شده كه فرمود :
اِستَجلِب نورَ القَلبِ بِدَوامِ الحُزنِ .^۲
نورانيت دل را با اندوه پيوسته به دست‏آور .
بى‏ترديد ، حزنى كه دل را باز مى‏كند و پيوستگى آن ، موجب نورانيت جان مى‏گردد ، همان حزنِ شادى‏آفرين است .

الگوى شادى در اسلام‏

برپايه آنچه در باره شادى‏هاى روا و ناروا بيان شد ، مى‏توان گفت كه الگوى شادى در اسلام ، بهترين الگوى شادكامى است و بر پنج اصل اساسى استوار است كه متون مربوط به اين اصول ، در كتابِ پيش‏رو ، تقديم پژوهشگران مى‏شود . گفتنى است كه تبيين اين اصول ، و روايات مرتبط با آنها ، نيازمندِ پژوهش‏هاى مستقلى است كه اميدواريم در پژوهشكده اخلاق و روان‏شناسى اسلامىِ «دار الحديث» سامان يابد .

اصلِ اصولِ شادكامى‏

نكته قابل توجّه اين كه بررسى دقيق آموزه‏هاى اسلامى نشان مى‏دهد كه اصول شادكامى - كه شرح آن خواهد آمد - به اصل اساسىِ خردورزى و به كارگيرى عقل مى‏رسد .
از اين رو، امام صادق عليه السلام در تبيين سپاهيان عقل و جهل، نشاط و شادى را