پژوهشى در باره نهى از سود گرفتن از مؤمن^۱

کتاب فرهنگ نامه تجارت و داد و ستد، يکى از فرهنگ‏نامه‏ هايى است که از دانش‏نامه قرآن و حديث بر گرفته شده و با هدف استوار سازى فرهنگ دينى، اصلاح فرهنگ عمومى و ترويج معارف اصيل اسلام منتشر مى ‏شود.
درآمد اين فرهنگ‏نامه، توضيحى کوتاه درباره واژه‏ شناسى تجارت، معناى آن در علم حقوق، پيشينه نظريّه‏ هاى تجارى مدرن و کاربرد واژه تجارت در قرآن و حديث در تجارت مادّى و معنوى است.
در ادامه کتاب، متن ره‏نمودهاى پيشوايان اسلام درباره انواع داد و ستد، بازرگانى، احکام، آداب و آسيب‏ هاى خريد و فروش، همچنين توصيه‏ هايى درباره شغل‏ ها و معاملات نکوهيده و مباحثى مرتبط با بازار، قيمت‏ گذارى اجناس، گرانى و ارزانى، با نظمى نو و به طور نسبى، جامع، همراه با تحليل‏ هاى مورد نياز در هشت فصل آورده مى ‏شوند:
در فصل اوّل، به جايگاه تاجر و کاسب درستکار، اهمّيت تجارت و برکات مادّى و معنوى آن، آثار زيانبار مادّى و معنوىِ بيکارى و تبيين سهم تجارت در توسعه اقتصادى، پرداخته شده است.
در فصل دوم، معيارهاى کلّى در صحّت و بطلان معاملات و داد و ستدها تبيين شده ‏اند.
فصل سوم، درباره مهم‏ترين احکام تجارت، مانند: رضايت طرفين معامله، کتمان نکردن عيب کالا، کامل دادن حقّ مشترى، رعايت حق و عدل و دورى کردن از حرامخوارى است.
فصل چهارم به تبيين آداب تجارت اختصاص دارد، از جمله: آموختن احکام تجارت، ياد خدا، دعا و طلب خير کردن از خداوند سبحان، صداقت و راستگويى، رعايت احتياط در توزين از سوى دو طرف معامله، انتخاب جنس مرغوب و باکيفيت، انتخاب نخستين قيمت پيشنهادى، گذشت و آسان‏ نگيرى در معامله، فسخ کردن معامله فرد پشيمان، اعتدال در طلب روزى، صدقه دادن، يادداشت کردن و ثبت حساب‏ ها، مشورت کردن، شريک شدن با افراد خوش‏روزى، استعداديابى خود براى انتخاب شغل، جرئت ريسک کردنِ همراه با تدبير، انتخاب شهر خود براى اشتغال در صورت امکان، واگذار نکردن معاملات بزرگ به ديگرى و چانه زدن.
در ادامه نيز نمونه‏ هايى از خريدهاى امام على عليه‏ السلام گزارش شده‏ اند و پايان ‏بخش اين فصل، تحليلى درباره احکام و آداب تجارت است.
در فصل پنجم، آفت‏ هاى تجارت و داد و ستد تبيين شده ‏اند، مانند: ناآگاهى از احکام تجارت، دروغگويى، سوگند خوردن بويژه سوگند دروغ، خيانت، رباخوارى، کم ‏فروشى، بازارگرمى کردن براى ديگران، مغبون کردن کسى که اعتماد کرده، فريب دادن، خدا را فراموش کردن، انتخاب سرزمينى که ديندارى در آن جا امکان‏ پذير نيست، دبّه کردن در معامله، بى ‏انصافى در سود، فروش بر پايه تخمين و بدون اندازه‏ گيرى، گِله کردن از سود نبردن، وارد شدن در خريد و فروش ديگران، تعريف کردن از کالا هنگام فروش و بد گفتن از آن به وقت خريد، رد کردن سود اندک، معامله کردن با افراد بى ‏بخت و بى ‏روزى، معامله کردن با شرابخوار، خريد و فروش در مسجد، عرضه کالا در فاصله ميان طلوع فجر تا طلوع خورشيد و خارج نشدن براى سفر تجارى در سه شب آخر هر ماه.
فصل ششم به شغل ‏ها و معامله ‏هاى نکوهيده مانند: تجارت مواد غذايى و ارزاق عمومى، سلاّخى، کفن ‏فروشى و نيز فروختن ملک بدون جاى ‏گزين کردن آن، اختصاص دارد. در پايان اين بخش، حکمت ناپسندىِ اين گونه شغل‏ ها و معامله ‏ها بيان شده است.
فصل هفتم درباره مباحث مربوط به بازار است. در اين فصل، نخست احاديثى که بر نکوهش بازار دلالت دارند، گزارش و تبيين مى ‏شوند و سپس مباحثى در موضوع بازار، مانند: ضرورت نظارت بر بازار، ره‏نمودهايى از پيامبر صلى ‏الله ‏عليه ‏و‏ آله و امام على عليه‏ السلام براى بازاريان، برخورد تند امام على عليه ‏السلام با خيانت کارگزار بازار، و شمارى از احکام و آداب بازار، بيان مى ‏گردند.
فصل هشتم درباره قيمت‏ گذارى کالا و ارزانى و گرانى اجناس است. در اين فصل، ابتدا احاديثى که بر نکوهش قيمت‏ گذارى براى اجناس دلالت دارند، گزارش و تبيين مى ‏شوند و در ادامه، احاديثى درباره: نعمتِ ارزانى کالاها، پرهيز از هر اقدامى که موجب گرانى مى‏ شود، مواسات با مردم هنگام گرانى و دعا کردن براى کاهش قيمت‏ ها آورده مى ‏شوند.