۱۲. توبه از كاستى‏هاى بشرى و مراتب بندگى در قياس با مراتب بالاتر

1.بحار الأنوار : ج ۶۸ ص ۲۳ .

2.تقريباً تمام فقرات مناجات اميرالمؤمنين عليه‏السلام در مسجد كوفه اشاره به چنين وضعى دارد . از باب نمونه : «. . . مَولايَ يا مَولايَ أنتَ القَوِيُّ وأَنَا الضَّعيفُ ، وهَل يَرحَمُ الضَّعيفَ إلاَّ القَوِيُّ . مَولايَ يا مَولايَ أنتَ الغَنِيُّ وأَنَا الفَقيرُ ، وهَل يَرحَمُ الفَقيرَ إلاَّ الغَنِيُّ ، . . .؛ سرورم ، سرورم! تو توانايى من ناتوان . و به ناتوان جز توانا رحم مى‏كند . سرورم ، سرورم ، تو بى نيازى و من بينوا . و مگر به بينوا ، جز بى‏نياز رحم مى‏كند؟» المزار الكبير : ص ۱۷۴ .

3.عصيان به معناى عدم تبعيت است كه مى‏تواند به تقصير يا قصور ، به عمد يا به خطا باشد و در اينجا به قصور طبيعت انسانى باز مى‏گردد ، نه به تقصير يا عمد ؛ ر . ك : التحقيق فى كلمات القرآن الكريم ، مقاييس اللغة ، العين ولسان العرب ذيل ماده «عصى» .

4.برخى فقرات بخش افزوده دعاى عرفه امام حسين عليه‏السلام به خوبى گوياى اين تحليل است : «يا رَبِّ يا رَبِّ يا رَبِّ إلهى أنَا الفَقيرُ فى غِنايَ فَكَيفَ لا أكونُ فَقيراً فى فَقرى ، إلهى أنَا الجاهِلُ فى عِلمى فَكَيفَ لا أكونُ جَهولاً فى جَهلى ، إلهى إنَّ اختِلافَ تَدبيرِكَ و سُرعَةَ طَواءِ مَقاديرِكَ مَنَعا عِبادَكَ العارِفينَ بِكَ عَنِ السُّكونِ إلى عَطاءٍ وَاليَأْسِ مِنكَ فى بَلاءٍ ، إلهى مِنّى ما يَليقُ بِلُؤمى و مِنكَ ما يَليقُ بِكَرَمِكَ . . . إلهى إن ظَهَرَتِ المَحاسِنُ مِنّى فَبِفَضلِكَ و لَكَ المِنَّةُ عَلَيَّ ، و إن ظَهَرَتِ المَساوى مِنّي فَبِعَدلِكَ و لَكَ الحُجَّةُ عَلَيَّ ؛ پروردگارا ، معبودا ، من در عين دارا بودن تهيدستم ، پس در تهيدستى چگونه تهيدست نباشم . معبودا ، من با داشتن علم نادانم ، پس در نادانى چگونه نادان نباشم؟ معبودا ، پياپى آمدن تدبيرت و شتاب تحول تقديرت مانع شدند كه بندگان خداشناس تو به عطايى جز عطاى تو راضى باشند ، و مانع از نااميدى مهربان شدند . معبودا ، از من به اندازه پستى من سر مى‏زند ، و از تو بر اساس شايسته كرمت ... معبودا ، اگر از من خوبى‏هايى سر بزند به فضل تو است و منت تو بر من است . و اگر كارهاى بد از من سربزند ، بسته به دادگرى تو است . تو بر من حجّت دارى.» در اين فقرات غناى انسان عين فقر و علم او عين جهل برشمرده شده و گفته شده هر چه از ماست سزاوار ملامت است مِنّى ما يَليقُ بِلُؤمى و اگر خوبى هست از فضل و كرم خداست . البته استناد اين فقره از دعا به امام حسين عليه‏السلام قطعى نيست ؛ با صرف نظر از استناد به آن بزرگوار ، مى‏توان گفت كه اين فقرات گوياى چنين حال رجوعى است كه آن را توبه مى‏ناميم .