معنوى نيز برخى ماندگارند و برخى ناپايدار، همچنين برخى اين جهانى‏اند و برخى آن جهانى، برخى فردى‏اند و برخى اجتماعى. در قرآن كريم و روايات اهل بيت عليهم‏السلام ده‏ها گونه اثر براى گناه ذكر شده است. از جمله مى‏توان اين موارد را نام برد: نابودى، گرفته و درهم كوبيده شدن، غرق شدن، زنگار دل، آتش، احباط و از ميان رفتن كارها، دروغ انگاشتن نشانه‏ها و كژى فهم، سنگدلى، از دست دادن نعمت‏ها، عدم پذيرش دعا، الحاد و كفر، گسسته شدن روزى، بى‏بهرگى از نماز شب، نا امنى، آسيب‏هاى جسمانى، تيرگى دل، كوتاهى عمر، بيمارى، چيرگى اشرار، اندوه، زمين لرزه، نيامدن باران، بلاهاى بى‏سابقه، ويرانى خانه، تنگدستى، رسوايى، سختى حساب، خشم خدا، از دست دادن محفوظات و....

سيئات اعمال آثارى گوناگون دارند كه برخى از آن‏ها در هنگام پيش آمدنشان پديد مى‏آيند و پس از توبه نيز از ميان رفتنى نيستند. اگر كسى شراب خوارى كند، آثار مستى و نابودى خرد و ويرانى دستگاه گوارش از ميان نمى‏رود، اگر چه توبه كند. برخى گناهان آثارى دارند كه پس از توبه تا دير زمانى بر جاى مى‏مانند و برخى تا آخر عمر آدمى را رها نمى‏كنند. گاه كسانى جناياتى بر خود و خانواده خود مى‏كنند كه تا آخر عمر در افسوس از دست رفتن عزيزانشان به سرمى‏برند ؛ ولى آثار ديگرى نيز وجود دارد كه مى‏تواند با توبه از ميان برود. موضوع جُستار ما به اين‏گونه آثار مرتبط مى‏شود. در اينجا نمى‏توانيم همه آثار توبه را بيان كنيم، ولى بايد از اين كاوش كرد كه در دگرگونى سيئه به حسنه كدام بخش از آثار گناه از ميان مى‏رود.

كسى كه توبه حقيقى كرده است، كارهاى پسينش از حسنات خواهد بود. بنا بر اين، جايگزينى در اين جهان رخ مى‏دهد ؛ ولى بايد دانست كه با اين كار موضوع تمام شده نيست و كرامت الهى بسى بيش از اين است. مؤمن توبه كرده جانش را با توفيق الهى پاك نموده و پليدى گناه را از آن زدوده است. بنابر

دسته دوم دگرگونى در صحيفه عمل را بيان مى‏كند. اين روايات جريان حساب روز رستاخيز را بيان مى‏كنند كه در آن صحنه مؤمن بر همه كارهاى خويش آگاه مى‏شود و كارهاى بد و زشت خود را نيز به ياد مى‏آورد، ولى هنگامى كه نامه عملش را به دستش مى‏دهند، كارهاى زشت خود را در آن نمى‏بيند ؛ خداوند آن‏ها را در اين جهان پوشانده، در روز بازپسين مى‏بخشايد و فرمان مى‏دهد كه به حسنات تبديل كنند.^۱

دسته سوم به پاك شدن از ياد حافظان اعمال اشاره مى‏كند. در روايتى كه امام صادق عليه‏السلام جريان وحى خداوند به داود عليه‏السلام را بازمى‏گويد، از مؤمنى ياد مى‏شود كه پس از ارتكاب گناه توبه مى‏كند و هنگام يادآورى گناه شرمسار است. خداوند از سر رحمت آن را مى‏بخشايد و از ياد حافظان اعمال پاك مى‏كند و به جاى آن حسنه قرار مى‏دهد.^۲

در دسته چهارم از روايات تنها به دگرگونى حسنات به جاى سيئات اشاره شده و چگونگى آن بيان نشده است.^۳

ديدگاه برگزيده

نگاهى فراگير به موضوع و آيات و رواياتى كه در اين باب آمده نشان مى‏دهد كه نبايد تنها به يكى از تبيين‏هاى يادشده بسنده كرد. دگرگونى حسنات به جاى سيئات هم در اين جهان رخ مى‏دهد و هم در روز بازپسين، هم در نامه اعمال مؤمنان آشكار مى‏شود و هم در جان آن‏ها واقع مى‏گردد، هم در ياد حافظان و كاتبان اعمال رخ مى‏دهد و هم آثار و پيامدهاى عينى بيرونى دارد.

آثار كارها دو دسته‏اند: برخى از آثار مادى و برخى معنوى‏اند. آثار