را تبديل به خوبى مى‏كند». بنا بر اين، نبايد اين دگرگونى را به گونه‏اى تفسير كرد كه با همان كارهاى نيك كه در فقره قبل ذكر شده يكسان انگاشته شود.

افزون بر اين، رواياتى كه در اين باب آمده است، نشان مى‏دهد كه چيزى بيش از جايگزينى كارهاى نيك به جاى كارهاى بد در اين جهان رخ مى‏دهد. اين روايات مى‏گويند در هنگامه رستاخيز بنده مؤمن را بر سيئاتش آگاه مى‏كنند، سپس آن‏ها را مى‏بخشايند، پس از آن فرمان مى‏دهند كه: «أبدِلوها لِعَبدى حَسَناتٍ ؛ آن‏ها را براى بنده‏ام به حسنات تبديل كنيد».^۱ اين عبارت، صريح در اين است كه مقصود از دگرگونى سيئات به حسنات آنچه در سخن يكم آمد، نيست و بيش از آن است.

۲. محو شدن سيئات با حسنات

اين سخن از جهاتى به سان ديدگاه يكم است ؛ در هر دو گفته، پس از توبه، حسنات جاى سيئات را در اين جهان مى‏گيرند، با اين تفاوت كه در اين ديدگاه محو گناه پيشين با توبه اتفاق مى‏افتد، ولى نظر نخست در اين باره چيزى نگفته است.^۲

بر اين اساس، گونه‏اى جايگزينى اعتبارى رخ مى‏دهد. به سخن ديگر، خداوند فرمان مى‏دهد، كار زشت بنده را ناديده بگيرند و به جاى آن كار نيك بنگارند. هر چند اين سخن، ايراد عقلى ندارد، ولى آيات و رواياتى در توبه وجود دارد كه بر تأثير و تأثرات بيرونى و عينى توبه تأكيد دارند و آن را امرى واقعى با آثار عينى مى‏دانند، نه امرى صرفاً اعتبارى. گو اينكه شايد بتوان گفت محو سيئات با حسنات مى‏تواند به معناى محو آثار سيئات باشد كه در

و پايان پذيرفته است به فعلى ديگر دگرگونى شود، برگرداندنى كه عنوان آن كاملاً متضاد با عنوان اولى آن است ؟ !

تبيين‏هاى گوناگون

در پاسخ به پرسش بالا ديدگاه‏هاى گوناگونى ارائه شده است. برخى از اين ديدگاه‏ها معناى حقيقى سيئه و حسنه را در نظر گرفته‏اند و برخى ديگر بر پايه معانى مجازى پاسخ داده‏اند. اينك اين اقوال را به اختصار بررسى مى‏كنيم:

۱. جايگزينى سيئات گذشته با حسنات تازه

بر پايه اين تحليل جايگزينى خوبى‏ها با بدى‏ها در اين جهان رخ مى‏دهد. خداوند كارهاى زشت مشركان و كافران را باكارهاى نيك جايگزين مى‏كند. گويا خداوند به آنان مژده داده كه پس از توبه و ايمان، موفق به انجام كارهاى نيك خواهند شد و به واسطه آن شايستگى پاداش پيدا مى‏كنند.^۱

اين جايگزينى واقعى است، ولى خلاف ظاهر آيه است. آيه ياد شده در صدد بيان اين مطلب است كه اگر كسانى توبه كنند و ايمان بياورند، سپس كارهاى نيك انجام دهند، آنگاه خداوند به آنان پاداش مى‏دهد ؛ يعنى دگرگونى سيئات به حسنات. نخست در باره اينكه پس از توبه بايد ايمان داشته باشند و كارهاى نيك انجام دهند، گفت و گو شده است: «إِلاَّ مَن تَابَ وَ ءَامَنَ وَ عَمِلَ عَمَلاً صَلِحًا ؛ به جز كسى كه ايمان بياورد و كار شايسته كند». سپس نتيجه توبه، ايمان و انجام كارهاى نيك، بيان شده است: «فَأُولئِكَ يُبَدِّلُ اللَّهُ سَئِّاتِهِمْ حَسَنَتٍ؛ آنها كسانى هستند كه خداوند بدى‏هايشان