است.^۱ از اين رو در اين جا تنها به توبه انسان مى‏پردازيم ؛ امّا پيش از طرح آيات و احاديث مربوط، توجّه به دو نكته، به‏جاست:

۱. ماهيّت توبه

پيش‏تر گفتيم كه توبه در لغت، به معناى بازگشت است ؛ امّا بازگشت انسان به خداوند سبحان، دو معنا دارد: يكى بازگشت از گناه و نافرمانى، و ديگرى بازگشت از هر مرتبه فروتر به مرتبه‏اى بالاتر، كه توبه معصومان، اعم از انبيا و اوصياى آنان، از اين سنخ است.

الف ـ ماهيّت توبه غير معصوم

احاديث مربوط به ماهيّت توبه غير معصوم‏را به پنج دسته مى‏توان تقسيم كرد:

دسته اوّل: احاديثى كه توبه را نقطه مقابل «اصرار» مى‏دانند، مانند حديثى كه در تبيين سپاهيان عقل و جهل، توبه را از جنود عقل دانسته و ضدّ آن ـ يعنى اصرار بر گناه و تصميم نداشتن به بازگشت از گناه ـ را از جنود جهل، شمرده است.^۲

بر اين اساس، توبه در اصطلاح شرع نيز در همان معناى لغوى آن به كار رفته است. بنا بر اين، ترك گناه و تصميم بر عدم تكرار آن، در تحقّق مفهوم شرعى توبه، كافى است.

دسته دوم: احاديثى كه توبه را به «ندامت» تفسير كرده‏اند^۳ و تصريح مى‏كنند كه ندامت، به خودى خود، استغفار شمرده مى‏شود^۴ و پشيمانى

خداست^۱ و او از خود، هيچ ندارد. «توبه» نيز يكى از نيكى‏هايى است كه بدون عنايت خداوند، امكان‏پذير نيست.

بنا بر اين، براى تحقّق توبه انسان گنهكار و بازگشت او به خدا و راه مستقيم الهى، ابتدا بايد عنايت و رحمت الهى به او باز گردد ؛ زيرا گناه، نشانه خذلان و قطع عنايت حق ـ تعالى ـ است و تا گنهكار، مشمول عنايت او نشود، توفيق توبه پيدا نمى‏كند. پس از توبه انسان نيز بايد رحمت گسترده الهى به توبه كننده باز گردد تا توبه او پذيرفته شود و آثار گناه از جانش زدوده گردد. از اين رو، براى هر بازگشتى كه انسان از گناه دارد، خداوند بايد دو بار با رحمت به او باز گردد و در حقيقت، دو بار توبه كند.^۲

بر اين اساس، يكى از صفات جمال حضرت حق ـ جلّ و علا ـ «توّاب» است ؛ يعنى داراى اين ويژگى است كه بسيار با رحمت، به بندگانش، باز مى‏گردد. در قرآن، نُه بار اين صفت در كنار صفت رحمت، قرار گرفته و خداوند متعال، «التوّاب الرحيم (بسيار بازگشت كننده مهربان)» ناميده شده است و به اين نكته اشاره دارد كه مهر و رحمت الهى، علّت توّاب بودن اوست. يك بار نيز در كنار صفت حكمت قرار گرفته و خداوند، «توّاب حكيم (بسيار بازگشت كننده حكيم)» ناميده شده است و به اين نكته اشاره دارد كه توفيق خداوند براى توبه و پذيرش آن، گزاف و بى قاعده نيست ؛ بلكه به مقتضاى حكمت بالغه الهى است.

نكاتى در باره توبه

در باره توبه خداوند متعال، در مباحث خداشناسى، بحث و بررسى گرديده