151
قواعد کلامی (توحید)

۷ قاعده «فاعلیت»

قاعده «فاعلیت» یا «سلطنت»، در برابر قاعده «ضرورت عِلّی» است. قاعده نخست را متکلمان در توضیح ارتباط فاعل مختار - اعم از خداوند متعال و انسان - به‌کار می‌برند و قاعده دوم را فیلسوفان در تحلیل صدور هر‌گونه فعل، از جمله فعل خداوند متعال، به کار می‌گیرند. هردو گروه قبول دارند که وقتی معلول و مخلوقی وجود دارد، می‌توان از آن کشف کرد که علت و فاعل آن، موجود بوده است وپدید آمدن هر چیزی نیازمند سببی است. اختلاف در این است که آیا با وجود علت تامه و فاعل‌‌، باید معلول و فعل، موجود شود یا این‌که علت و فاعل می‌تواند - هم نسبت به فعل و هم نسبت به ترک فعل - علیّت و فاعلیت داشته باشد؟ به عبارت دیگر، با وجود فاعل، فعل می‌تواند موجود باشد و می‌تواند موجود نباشد.

متکلمان معمولاً علیّت اختیاری یا فاعلیت مختار را در ذیل صفت قدرت بیان می‌کنند. آنان در تعریف قادر می‌گویند: «القادر هو الذی یصح منه الفعل والترک معاً».۱ بر اساس این تعریف، فاعل قادر، هم می‌تواند فعل را اراده کند و هم فعل را

1.. نک: استرآبادى‏‏‏‏،‏‏ ‏‏البراهين القاطعة‏‏،‏‏ ‏‏‏ج۲، ص۶۰؛ اسدآبادی‏‏‏،‏‏ ‏‏التعليقات، ص۸۴ و ۱۴۲؛ فاضل هندى،‏‏ ‏رسالة إجالة الفكر، ص۲۹؛ ملاهادی سبزوارى،‏‏ ‏‏شرح الأسماء الحسنى‏، ص۱۴۹؛ فياض لاهيجى‏، شوارق الالهام‏،‏‏ ج۲، ص۴۴۱؛ سبحانی‏‏،‏‏ ‏‏الالهيات‏،‏‏ ج۱، ص۱۳۴.


قواعد کلامی (توحید)
150

عالم بودن خداوند را حاکی از انجام کار عالمانه، برای مثال، استحکام فعل، می‌دانیم. در الهیّات فعلی برای مثال، عظیم بودن خداوند را به آفرینش موجودات عظیم معنا می‌کنیم. در الهیّات تعبیری نقش صفات، تعبیر و تذکر به معرفت قلبی خداست. احادیث زیر بیانگر این‌گونه تفاسیر از صفات الهی‌اند:

«انما سُمّی اللّه عالماً لانّه لایجهل شیئاً»؛۱

«انما قُلنا انه قوی للخلق القوی وکذلک قولنا العظیم والکبیر»؛۲

«والاسماء والصفات مخلوقات والمعنی بها هو اللّه»؛۳

«فاسمائه تعبیر».۴

توضیح الهیّات سلبی۵ و انواع آن را به مبحث معناشناسی اسماء و صفات الهی وا می‌نهیم.

1.. کلینی، الکافی، ج۱، ص۱۲۱؛ شیخ صدوق، التوحید، ص۱۸۸.

2.. علامه مجلسی، بحار الأنوار‏، ج۳، ص۱۹۴.

3.. همان، ج۴، ص۱۵۳.

4.. شیخ صدوق، عیون اخبارالرضا، ج۱، ص۱۵۱.

5.. برای مطالعه بیشتر دربارۀ الهیّات سلبی، نک: افضلی، علی، «معرفت تنزیهی و تشبیهی خداوند»؛ برنجکار، رضا و منتظری، محمدحسین «تحلیل و ریشه یابی نظریه قاضی سعید قمی در معناشناسی اسما و صفات الهی»؛ نوروزی، ابوذر و برنجکار، رضا، «بررسی و نقد الاهیات سلبی دیونیسیوس در پرتو رهیافت قرآن و احادیث».

  • نام منبع :
    قواعد کلامی (توحید)
    سایر پدیدآورندگان :
    رضا برنجکار و مهدی نصرتیان اهور
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1396
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 34202
صفحه از 223
پرینت  ارسال به