او است، این نیست که ذات و صفات دو چیزند که با هم متّحد و یکى شده‏اند؛ زیرا که یکى شدن دو چیز محال است، بلکه مراد این است که ذات اقدس الهى ذاتى است که نایب مناب و قائم مقام همه صفات است و احتیاج به هیچ چیز زاید بر خود ندارد.^۱

در انتهای بحث از قاعده غیریت، عبارتی از محقق لاهیجی در این باره نقل شد.

در کتاب‌های ‌کلامی گاه مقصود از نفی صفت، نفی صفت زائد بر ذات است. برای مثال، وقتی نویسنده شرح مواقف می‌نویسد: «ذهبت الفلاسفة والشیعة الی نفیها»،^۲ مقصود نفی صفات زائد بر ذات است. بنابراین، در تفسیر واژه عینیّت و نفی صفت باید دقت کرد که آیا معنای عام آن مقصود است یا معنای خاص آن.

همان طور‌که در قاعده غیریّت صفت و موصوف دیدیم، یکی از آثار قاعده غیریّت که در احادیث هم تأکید بسیاری بر آن شده بود، نفی صفات بود و تعبیر «کمال الاخلاص نفی الصفات عنه لشهادة کل صفة انها غیرالموصوف» در احادیث و خطبه‌های ‌متعددی از ائمه اطهار علیهم السلام تکرار می‌شد، اما به این دلیل که نفی صفات نیز یک قاعده است و در خداشناسی و مباحث وجودشناسی و معناشناسی اسما و صفات نقش دارد، مناسب است به‌صورت مستقل به آن بپردازیم.

ادله نقلی قاعده

احادیث نفی صفت را می‌توان در دو دسته قرار داد. دسته اول احادیثی‌اند که مستقیماً صفت را نفی می‌کنند و احادیث دسته دوم احادیث نافی توصیف‌اند که با توضیحی که در تحلیل قاعده غیریّت گذشت، بر نفی صفت نیز دلالت دارند. در

سه جمله زیر برای معرفی سه دیدگاه ذکر شده، در مثال علم، استفاده می‌شود:

۱. اللّه تعالی عالم لذاته، یا عالم بذاته؛

۲. اللّه تعالی عالم بعلم و علمهُ غیر ذاته؛

۳. اللّه تعالی عالم بعلم و علمه عین ذاته یا عالم بعلم هو هو.^۱

لازم به ذکر است که در کتاب‌های ‌کلامی و حدیثی، عینیّت، همیشه به معنای خاص کلمه، یعنی نظریه سوم نیست و در بسیاری موارد مقصود از عینیّت صفات با ذات، نفی نظریه زیادت است و تعبیر «عینیّت» شامل نظریه اول و سوم می‌شود. حتی گاه مقصود از عینیّت، نفی صفات و نیابت ذات از صفات است. علامه مجلسی می‌گوید:

۰.فصل دهم آن‌که صفات کمالیه الهى عین ذات مقدس اوست‏؛ به این معنا که او را صفت موجودی نیست که قائم بذات مقدس او باشد، بلکه ذات او قائم مقام جمیع صفات است اگر در ما ذاتى هست و صفت قدرت موجودیست که عارض آن ذات‏ شده است و در حق تعالى ذات مقدس او قائم‏مقام جمیع صفاتست و همچنین در دیگر صفات کمالیه، ذات قائم مقام همه است و به غیر ذات مقدس بسیط مطلق چیزى نیست.^۲

مُلّامهدی نراقی می‌گوید:

۰.و مذهب ارباب شریعت و جمیع حکمای اسلام این است که از براى خداوند صفات کمالیه ثابت و متحقّق است و آن صفات عین ذات الهى است و این مذهب حقّ است، هم از حیثیّت شرع و هم از حیثیّت عقل و باید اهل اسلام به این نحو اعتقاد کنند و مراد از صفات الهى که عین ذات