يافت. اين‌جا بود كه پاره‌اى از متكلمان اماميه با اقتباس از اصول و قواعد فيلسوفان در سده‌های اخير، كلام را از پيشينه خويش جدا ساخته و اصالت و استقلال آن را به محاق بردند. به اين ترتيب، كلام اماميه كه روزگارى با تكيه بر ميراث اهل بيت علیهم السلام كوس برترى و بالاترى بر همه مذاهب كلا‌‌مى‌داشت، به هم‌نوایى با قواعدى پرداخت كه ای بسا با محتواى نصوص دينى سرناسازگارى داشت.

بارى، اين تحول، قواعد كلامى را هم بى‌نصيب نگذاشت و به تدريج اصول عقايد را كه پيشتر برگرفته از عقلانيت ناب و ميراث نبوى بود، به متابعت از قواعد فلسفى يونانى و اسكندرانى واداشت؛ يك مقايسه كوتاه ميان رساله شيخ طوسى در باب قواعد كلامى و نيز كتاب قواعد العقايد خواجه طوسى با اصول سپس‌ترى كه در آثار فياض لاهيجى و پسينيان آمده است، نشان از اين سير تطوّر دارد.

با اين وصف، از آن‌جا كه قواعد كلامى همچون روش‌‌شناسى علم كلام، چونان بنياد زيرين دانش عمل ‌‌مى‌كند و گزاره‌هاى معرفتى را سخت تحت تأثير ‌‌مى‌گيرد، بر اين باوريم كه هرگونه نوسازى و تكامل در اين علم را بايد از همين‌جا آغاز كرد. از اين‌رو، اثر حاضر را بايد سرآغازى براى بازگشت به سرچشمه‌هاى كلام اهل بيت علیهم السلام به‌شمار آورد و بدان همچون پايه‌اى براى پى‌ريزى دوباره بنيان‌هاى دانش اصيل كلام اسلامى نگريست.

تازگى و تفاوت اين كتاب درست در همين بازگشت به گوهرهاى ناب عقلانى در كتاب و سنت است و در خوانش اين اثر بايد به دو سويه عقلانى و وحيانى قواعد به نيكى نگريست. بديهى است كه اين كار را بايد گام نخست در يک مسير بلند تلقى كرد و با پژوهش‌هاى بيشتر، بر استوارى و ارزش‌هاى آن افزود. پيشنهادها و نقدهاى عالمانه خوانندگان خبير، خدمتى شايان به خوش‌فرجامى اين پروژه كلان ‌‌مى‌كند و بر زلالى اين پيمانه معرفت ‌‌مى‌افزايد.

در همين‌جا از مؤلف فرزانه اين اثر حجة‌الاسلام والمسلمين دكتر رضا برنجكار و

بود كه تأثيرى شگرف در توسعه و تدقيق استنباط گذاشت. قواعد فقهى كه ريشه آن را تا عصر حضور و حتى در كلمات اهل بيت علیهم السلام ‌‌مى‌توان پى گرفت همچون «علينا القاء الأصول و‌عليكم التفريع» به‌دنبال بيان اصول عامى است كه حكم مصاديق فراوانى را يک‌جا دربردارد و شيوه شناخت شريعت را براى مفتى و مستفتى آسان ‌‌مى‌سازد.

غرض آن‌كه دانش فقه با گذشت زمان، راه كمال پيمود و براى نزديک‌تر شدن به حقيقتِ شريعت، گام به گام به آماده ساختن تجهيزات فنى خود همت گماشت، اما دانش كلام كه تا سده‌های ميانه راهى موازى و تقريباً مشابه ‌‌مى‌پيمود، كم‌كم به مسيرى ديگر افتاد؛ مسیری که نه‌تنها بنیادهای این علم را رنجور و رنجیده ساخت، بلکه مسلمانان را در راه دست‌يابى به معارف بلند دين به زحمت انداخت.

چنان‌كه بارها گفته‌اند، علم كلام برخلاف فقه، بنا به رسالت خويش، با دشمنان دين درگير شد و نقش دفاع از معارف مكتب را بر عهده گرفت. البته، اين رسالتِ بزرگ، خود راهى دشوار و پر خطر را فرا روى متكلمان ‌‌مى‌نهاد و وظيفه دفاعى را به لغزشگاهى براى فرورفتن در ادبيات بيگانه و بركنار ماندن از حقایق وحى تبديل ‌‌مى‌كرد. اين مخاطره كه بارها از سوى ائمه معصومین علیهم السلام در قالب نقد كلام و متكلمان گوشزد شده بود، در نهایت، از سده‌های ميانه دامن دانشمندان شيعى را نيز گرفت و كلامى كه تا آن زمان در اين ميدان سخت مقاومت ‌‌مى‌ورزيد، به يكباره در چنگ سنت‌هاى برون‌دينى افتاد و ديرى نپایيد كه خود اسير همان سنت‌های برون‌دینی شد.

نكته آن است كه اين واگرایى نه‌تنها در محتواى باورهاى كلامى اثر نهاد، بلكه در شيوه‌ها و رويكردهاى شناخت متكلمان هم مؤثر افتاد. دانش كلام كه تا سده ششم از هر جهت استقلال خويش را از روش‌ها و رويّه‌هاى ديگر علوم نگاه داشته بود، با ورود ادبيات فلسفى، تا اندازه‌اى از گذشته فاصله گرفت و ذائقه‌اى ديگرگون