عاتق البِلادى ، مورّخ حجازى ، در كتاب معجم معالم الحجاز و محمّد شرّاب در كتاب فرهنگ اَعلام جغرافيايى در حديث و سيره نبوى و نيز توسّط پديدآورندگان اطلس تاريخ شيعه در قم ، پى گرفته شد .
- لويى ماسينيون (م ۱۹۶۲م) ، شرق‏شناس فرانسوى ، با هدف درك بهتر وقايع روى داده در عراق در عصر حكومت امام على عليه السلام ، به ترسيم نقشه‏هايى از شهر كوفه و حوالى آن بر مبناى اطلاعات تاريخى ، جغرافيايى ، باستان‏شناختى و نيز مطالعات ميدانى دست زد . اين نقشه‏ها ، به همراه برخى شواهد و تحليل‏ها و توصيفات تاريخى ، در كتاب وى به نام جغرافياى تاريخى كوفه ، در ۱۹۳۵ ، منتشر شدند و در كاوش‏هاى تاريخى ، به گستردگى ، مورد استفاده مورّخان بعدى (همچون : حسين كريمان در سيره و قيام زيد بن على و كاظم الجنابى در تخطيط مدينة الكوفة) قرار گرفتند و بعدها ، هشام جَعيط ، تاريخ نگار تونسى ، پژوهش مفصّل خود (با نام : كوفه ، پيدايش شهر اسلامى) را با همكارى گروه نقشه‏نگارى دانشكده ادبيات و علوم انسانى دانشگاه تونس ، به همين روش و با تصحيح و تكميل كار ماسينيون ، به انجام رساند و در ۱۹۸۳م ، منتشر ساخت .
گفتنى است كه : ظاهراً اطلس‏هاى مشهور جغرافياى تاريخى اسلام (همچون اطلس تاريخ اسلام از حسين مونس و اطلس شيعه از رسول جعفريان و اطلس قرآن از شوقى ابو خليل) ، نيز عمدتاً در بر دارنده نقشه‏هايى كلّى اند و مؤلّفان آنها ، قصد ارائه نقشه‏هاى جزئى از وقايع تاريخى را نداشته‏اند . بر اين اساس ، مى‏توان ادّعا كرد كه اطلس حاضر ، به دليل اختصاصى بودن تمامى نقشه‏هاى آن و مبتكرانه بودن اغلب آنها ، از مزيّت ويژه برخوردار است .

چند نكته در باره نقشه‏ها

براى آشنايى بهتر با نقشه‏هاى اين كتاب و مراحل طرّاحى آنها ، چند نكته يادآورى مى‏شود :
۱. كار تدوين نقشه‏ها ، اين گونه آغاز شد كه: ابتدا مكان‏هايى كه نيازمند نقشه بودند ، مشخّص گرديدند . آن گاه همكارىِ علمى مستمر و طولانى‏اى بين محقّقان مسئولِ اين پرونده و مديران گروه سيره‏نگارى «پژوهشكده علوم و معارف حديث» (جناب آقاى سيّد محمّد كاظم طباطبايى و جناب آقاى سيّد محمود طباطبايى‏نژاد) با متخصّصان ترسيم و اجراى نقشه (جناب آقاى على‏بابا عسكرى و مؤسّسه كارتوگرافى و انتشاراتى گئوداد) صورت پذيرفت. حاصل اين همكارى ، ترسيم نقشه‏هايى در سه موضوع ياد شده بود .
۲. مطالب اين كتاب ، در سه بخش ، سامان‏دهى شده است : بخش نخست ، به نقشه‏هاى غدير اختصاص دارد . بخش دوم ، نقشه‏هاى دوران خلافت امير المؤمنين عليه السلام را در بر مى‏گيرد و بخش سوم ، به معرّفى نقشه‏هاى حادثه عاشورا مى‏پردازد .
۳ . براى استفاده بيشتر خواننده از نقشه‏ها ، آگاهى‏ها و توضيحاتى پيش از نقشه‏ها و يا در كنار آنها درج شده است . اين اطّلاعات ، در فهم نقشه‏ها و استفاده از آنها بسيار مفيدند .
۴ . در بخش سوم ، مطلبى با عنوان «موقعيت خيمه‏هاى امام حسين عليه السلام» آمده كه نقشه به همراه ندارد .
۵ . نقشه‏ها و ديگر مطالب اين اطلس ، از دانش‏نامه امير المؤمنين عليه السلام و دانش‏نامه امام حسين عليه السلام اقتباس گرديده‏اند .

قدردانى‏

در پايان ، از همه كسانى كه در فرآيند توليد نقشه‏ها ، از مرحله استخراج محتوا و تكميل اطلاعات تاريخى و جغرافياى تاريخى (تشكيل پرونده علمى) تا مرحله اجرا و طرّاحى (كارتوگرافى) آنها نقش داشته‏اند ، سپاس‏گزارى مى‏گردد .
مهدى مهريزى‏
يكم جمادى اوّل ۱۴۳۲
۱۶/۱/۱۳۹۰

پيش‏گفتار

غدير و عاشورا ، دو حادثه بزرگ و برجسته در تاريخ اسلام اند در حادثه نخست ، تداوم رسالت اعلام مى‏گردد و دومين حادثه ، جهادى است عليه رجعت و انحرافى كه در سيره و سنّت پيامبر صلى اللَّه عليه وآله رخ داد. در ميان اين دو حادثه ، واقعه‏اى ديگر به وقوع پيوست و آن ، خلافت چهار و اندى ساله امير المؤمنين عليه السلام بود . دورانى كه مردى الهى ، با پايبندى به همه ارزش‏هاى الهى و انسانى ، بر مسند حكومت نشست و تجربه‏اى عالى از حكومت دينى ارائه داد.
مطالعه و تحليل اين سه حادثه درس‏آموز، هميشه دغدغه عالمان شيعى بوده است و آثار فراوانى در باره آنها نشر يافته است.
پژوهشكده علوم و معارف حديث ، بخشى از كارهاى پژوهشى خود را طى ده سال گذشته ، به تتبّع و تجزيه و تحليل زندگى‏نامه امام على عليه السلام و امام حسين عليه السلام اختصاص داده كه ثمره آن ، چاپ و نشر دو مجموعه با عنوان دانش‏نامه امير المؤمنين عليه السلام و دانش‏نامه امام حسين عليه السلام بوده است. در اين دو مجموعه ، ابعاد زندگى اين دو امام ، با استناد به كهن‏ترين مصادر و همراه با تحليل‏هاى عميق و نو ، معرّفى شده است. يكى از نوآورى‏هاى اين دو اثر ، طراحى و تدوين نقشه‏هايى براى رخدادهاى زندگى امام على عليه السلام و امام حسين عليه السلام است ؛ نقشه‏هايى مربوط به واقعه غدير، دوران خلافت امير المؤمنين عليه السلام و حادثه عاشورا .
نقشه در فهم هر چه بهتر حوادث تاريخى ، نقش به سزايى دارد و همانند بازسازى صحنه حوادث براى تحليلگران مسائل اجتماعى و امنيتى ، با اهمّيت است .
از آن جا كه چاپ و نشر مستقلّ اين نقشه‏ها (جدا از آن دو مجموعه) مى‏توانست براى پژوهشگران و نيز مسافران و زائران اين سرزمين‏ها مفيد باشد ، تصميم گرفته شد كه تمام نقشه‏هاى دو دانش‏نامه پيش گفته ، همراه با توضيحات اجمالى ، به صورت كتاب حاضر ، در اختيار علاقه‏مندان قرار گيرد.

پيشينه تحقيق‏

گفتنى است كه پيش از اين نيز تلاش‏هايى براى ترسيم نقشه‏هاى تاريخى و به كارگيرى آنها در شناختِ بهتر وقايع صدر اسلام يا تبيين دقيق‏تر تحوّلات تاريخ اسلام ، صورت گرفته است ، از جمله :
- محمّد حميد اللَّه حيدرآبادى (م‏۲۰۰۲م) ، پس از حدود چهارده سال پژوهش تاريخى ، جغرافيايى ، باستان‏شناختى و نيز مطالعه ميدانى ، كتاب رسول اكرم صلى اللَّه عليه وآله در ميدان جنگ را كه در بر دارنده نقشه‏ها و توصيفات دقيقى از جنگ‏ها و موضعگيرى‏هاى نظامى - دفاعى پيامبر صلى اللَّه عليه وآله است ، در سال ۱۹۵۳ م ، منتشر نمود . وى در سال‏هاى بعد نيز در چند نوبت ، اين كتاب را تصحيح و تكميل كرد . اين كتاب ، الگويى براى برخى پژوهش‏هاى ديگر در زمينه جنگ‏ها و سياست دفاعى پيامبر صلى اللَّه عليه وآله در پژوهشكده‏هاى تاريخ جنگ در : پاكستان ، سوريه ، ايران و . . . گرديد كه از آن ميان مى‏توان به كتاب مصطفى طلّاس با عنوان پيامبر صلى اللَّه عليه وآله و آيين نبرد ، اشاره كرد . كار تدوين و نشر نقشه‏هاى تاريخى حجاز ، از جمله توسّط