كرد كه از اطراف خيمه‏هاى امام عليه السلام و يارانش زبانه مى‏كشيد . ضحّاك مشرقى ، در اين باره مى‏گويد :
وقتى به سمت ما آمدند ، ناگهان ، چشمشان به آتشى افتاد كه از هيزم و نِى ، شعله مى‏كشيد . ما آن را پشتِ سرمان برافروخته بوديم تا از پشت ، به ما حمله‏ور نشوند .
او در ادامه ، مى‏افزايد كه خيمه‏هاى ياران امام عليه السلام ، چنان در محاصره آتش و دود بود كه وقتى شمر از نزديكى آنها عبور كرد ، چيزى جز هيمه‏هايى كه آتش از آنها زبانه مى‏كشيد ، نديد .
بر اساس اين تدبير و با اين آرايش جنگى ، سپاه امام عليه السلام كه عدد آنها بنا بر نقل مشهور ، ۷۲ تن بود - ، توانستند در برابر سپاه دشمن - كه تعداد آنها تا ۳۵ هزار نفر ، برآورد شده - ، ساعت‏ها مقاومت كنند و شمار فراوانى از دشمنان را به هلاكت برسانند . طبرى ، در اين باره مى‏گويد :
تا ظهر ، با دشمن ، جنگ سخت و بى‏سابقه‏اى كردند و [دشمنان‏] به خاطر كنار هم قرار گرفتن خيمه‏ها و تراكم آنها ، جز از يك طرف نمى‏توانستند به آنها حمله‏ور شوند .
شدّت مقاومت ياران امام حسين عليه السلام در نبرد رويارو ، موجب شد كه عمر بن سعد ، جمعى از سپاه خود را مأمور كرد كه خيمه‏هاى آنها را ويران كنند تا بتوانند آنها را محاصره نمايند .
اين تدبير هم كارساز نبود ؛ چون ياران امام عليه السلام ، در گروه‏هاى سه يا چهار نفره ، در لا به لاى خيمه‏ها كمين مى‏كردند و دشمن را - كه مشغول ويران كردن خيمه‏ها بودند - ، از پا در مى‏آوردند .
ابن سعد ، چون از اين اقدام هم نتيجه‏اى نگرفت ، براى پيشگيرى از تلفات بيشتر سپاه خود ، ضمن دستور توقّف اين عمليات ، مجدّداً چنين دستور داد كه خيمه‏ها را آتش بزنند ؛ ولى داخل آنها نشوند و آنها را خراب نكنند . لذا آتش آوردند و خيمه‏ها را آتش زدند .
ياران امام عليه السلام مى‏خواستند مانع آتش زدن خيمه‏ها شوند ؛ ولى امام عليه السلام فرمود :
رهايشان كنيد تا خيمه‏ها را بسوزانند ؛ چرا كه اگر آنها را به آتش بكشند ، نخواهند توانست از آنها عبور كنند و به شما دست يابند .
بدين سان ، دشمن ، بخشى از خيمه‏هاى ياران امام عليه السلام را - كه مانع نفوذ آنها بود - ، آتش زد؛ امّا همان طور كه امام عليه السلام پيش‏بينى كرده بود ، باز هم نتوانستند به حلقه دفاعى ياران او نفوذ كنند و بدين ترتيب ، امام عليه السلام و ياران دلاور و باوفايش ، تا آخرين نفر و آخرين نفس ، در برابر سپاه كوفه - كه همچون سيل به سوى آنان سرازير شده بودند - ، مقاومت كردند .
بر پايه گزارش‏هايى كه گذشت ، مى‏توان چنين نتيجه‏گيرى كرد كه :
۱ . چينش و آرايش خيمه‏هاى همراهان امام عليه السلام ، به صورت هِلالى بوده است كه خيمه‏هاى اهل حرم ، در بخش ميانى آن قرار داشته و دو سوى آن ، تا ميدان نبرد ، كشيده شده بوده است . اين دو طرف ، احتمالاً خيمه‏هاى ياران بوده كه به دليل حضور ساكنان آن در ميدان نبرد ، غالباً خالى بوده است و از آنها براى سنگر يا ديوار دفاعى ، استفاده مى‏شده كه در نهايت ، به دستور عمر بن سعد ، به آتش كشيده شدند .
۲ . خيمه‏هاى ياران امام عليه السلام ، با ميدان نبرد ، فاصله چندانى نداشته‏اند . اين مطلب ، در گزارش‏هاى ديگر از صحنه نبرد نيز ديده مى‏شود ، چنان كه در گزارش مربوط به شهادت على اكبر عليه السلام ، آمده است :
او را از قتلگاهش آوردند و در برابر خيمه‏هايى كه در مقابلش مى‏جنگيدند ، گذاشتند .
۳ . اهل بيتِ امام عليه السلام ، از نزديك ، شاهد جانبازى عزيزان خود ، و قساوت و بى‏رحمىِ دشمنان بوده‏اند . از اين رو ، مى‏توان حدس زد كه بر زنان و كودكانى كه عزيزانشان در جلوى چشم آنها قطعه قطعه شده‏اند ، چه گذشته است! ^۱

موقعيت خيمه‏هاى امام حسين عليه السلام و نقش آنها در صحنه نبرد

امام حسين عليه السلام ، در آغاز ورود به كربلا ، نقطه‏اى را براى بر پا كردن خيمه‏ها در نظر گرفت كه در صورت وقوع درگيرى با دشمن ، از دو ويژگى برخوردار باشد :
۱ . دشمن ، از يك سو بيشتر نتواند به آنها حمله كند ؛
۲ . زنان و كودكان ، امنيت بيشترى داشته باشند .
از اين رو ، امام عليه السلام دستور داد خيمه‏ها را در منطقه‏اى زدند كه پشتِ آن ، نيزار بود ، به گونه‏اى كه دشمن نمى‏توانست از پشت به سپاه امام عليه السلام ، حمله كند . در گزارش طبرى ، چنين آمده است :
حسين عليه السلام ، راه افتاد و طليعه سپاه عبيد اللَّه ، به او بر خوردند . وقتى چنين ديد ، راهش را به سوى كربلا كج كرد و براى اين كه تنها از يك جانب بجنگد ، پشت لشكر را به سوى نيزار و گياهان تازه قرار داد و خيمه‏هايش را بر پا كرد .
و در گزارش ابن اعثم ، مى‏خوانيم :
ياران حسين عليه السلام ، فرود آمدند و بارها را در حوالى فرات ، مستقر كردند و خيمه‏ها را براى خانواده حسين عليه السلام و فرزندانش ، بر پا نمودند و خويشاوندانش ، خيمه‏هايشان را در اطراف خيمه او بر پا كردند .
افزون بر اين ، پشت خيمه‏ها و يا پشت نيزارى كه خيمه‏ها جلوى آن بود ، گودالى شبيه به جوى آب قرار داشت كه به گزارش طبرى ، امام عليه السلام در ساعتى از شب عاشورا ، دستور داد تا آن را كَندند و چيزى شبيه به خندق ، درست كردند و در آن ، هيزم و نِى ريختند تا هنگام حمله دشمن ، آن را آتش بزنند و مانعى ديگر براى حمله از پشتِ سر ايجاد نمايند . در اين گزارش ، آمده است :
امام عليه السلام ، صبحگاه عاشورا ، دستور داد تا هيزم و نِى انباشته در پشت خيمه‏ها را آتش بزنند تا مبادا دشمن ، از پشت ، حمله كند . [ شبِ پيش از آن ، ]به دستور حسين عليه السلام ، به جايى در پشتِ جايگاهشان كه همانند نهر آب ، گود بود ، نِى و هيزم آوردند و آن جا را در ساعاتى از شب ، كندند و به صورت خندق ، در آوردند و نِى‏ها و هيزم‏ها را در آن ريختند و گفتند : هر گاه بر ما تاختند و با ما درگير شدند ، اين جا را آتش مى‏زنيم تا از پشتِ سر ، حمله نكنند و تنها از يك سو با آنان بجنگيم . اين كار ، برايشان سودمند افتاد .
اقدام ديگرى كه براى پيشگيرى از حمله دشمن از پشت سر ، به دستور امام عليه السلام در شب عاشورا انجام شد ، اين بود كه ياران امام عليه السلام ، خيمه‏هاى خود را در كنار هم قرار دادند و با طناب ، آنها را از سه طرف به هم متصّل كردند و فقط يك راه از رو به رو براى برخورد با دشمن ، باقى گذاشتند . به اين گزارش بنگريد :
حسين عليه السلام ، به سوى يارانش آمد و دستور داد كه خيمه‏هايشان را به هم نزديك كنند و طناب‏هاى خيمه‏ها را به هم متّصل كنند و خودشان ، ميان خيمه‏ها قرار بگيرند و تنها يك راه را كه مقابل دشمن بود ، باز بگذارند .
اگر مجموع اين تدابير حكيمانه جنگىِ امام عليه السلام نبود ، نه تنها سپاه ابن سعد مى‏توانست از پشت ، ياران امام عليه السلام را مورد حمله قرار دهد ، بلكه در همان لحظات آغازين حمله ، به سادگى ، آنان را در حلقه محاصره خود مى‏گرفتند و با كمترين درگيرى ، امام عليه السلام و يارانش را شهيد يا اسير مى‏كردند .
ولى صبح عاشورا ، هنگامى كه دشمن خواست حمله را آغاز كند ، ناگاه ، خود را در برابر تلّى از آتش و دود ، مشاهده