فصلنامه علمي - پژوهشي علوم حديث 51 - صفحه 164

دليل تقيه، امکان اعتراض و انکار، در نتيجه، به پيروان خود فرمان به تياسر دادند و از دلايلي خطابي براي توجيه اين عمل و اسکاتشان سود جستند. ۱ البته مجلسي در اينجا بايد معضلي عقيدتي را حل کند. ساختن مسجدي به دست امامي معصوم يا نماز خواندن وي در آن، دليلي مقبول براي درست شمردن قبله آن به شمار مي‌رفت. ۲ مجلسي به اين ديدگاه اشاره مي‌کند که براي بسياري از عالمان امامي، مسجد کوفه نمونه‌اي از اين مبنا بود و مي‌توانست ترغيب‌کننده آنان به قبول جهت آن باشد، ۳ ارائة مثال‌هايي براي اين ترغيب دشوار نيست. ۴ وي پس از توضيج اين ديدگاه به رد آن مي‌پردازد:
علي اين مسجد را نساخت و نمي‌دانيم که وي بدون انحراف به چپ در آن نماز خوانده باشد. ۵
مجلسي مي‌گويد که در واقع، آثار کهن بر جاي مانده (الآثار القديمة) خلاف آن را نشان مي‌دهد. ۶ و در اين نقطه وي ارجاعي درون‌متني مي‌دهد که بزودي آن را پي خواهيم گرفت. ۷ وي مي‌افزايد که از منابع به دست مي‌آيد که مسجد فعلي کوفه، دقيقاً‌ مسجد زمان علي نيست ۸ و به احاديث فرجام‌شناختي ارجاع مي‌دهد که گوياي اين مطلب هستند. ۹ از همه آن چه گذشت، اين نکته آشکار مي‌شود که مجلسي

1.. مجلسي، بحار، ج۸۴، ص۵۳، س۱۸ و مقايسه کنيد با بحار، ج۱۰۰، ص۴۳۳، س۱۲. همين انديشه نزد افندي، رياض، ج۱، ص۱۰۴، س۱ تکرار مي‌شود. علي طباطبايي کربلايي بر آن است که اين انديشه معنايي ندارد، زيرا توسل به تقيه از سوي برخي از ائمه به معناي فرمان دادن به شيعيان است که خود را با جهات خطاي مساجدي که به دست سني‌ها ساخته شده، سازگار کنند و بدين ترتيب از اتخاذ موضعي مغاير و کشته شدن بر اثر آن اجتناب نمايند. (رياض المسائل، ج۲، ص۲۷۲، س۷).

2.. براي اظهاراتي به اين معنا، ر.ك: کيدري، اصباح، ص۶۲، س۱۳؛ شاذان بن جبرائيل، ازاحة العلة، به نقل مجلسي، بحار، ج۸۴، ص۸۲، س۱؛ ابن حمزه، وسيله، ص۸۵، س۱۵؛ يحيي بن سعيد، جامع، ص۶۳، س۹؛ کرکي، جامع، ج۲، ص۲۵، س۱۵ و مقايسه کنيد با ص۴۹، س۱۳؛ شهيد ثاني، روضه، ج۱، ص۸۹، س۱۴؛ کاشف الغطا، کشف، ج۳، ص۱۰۲، س۱۲؛ يزدي، عروه، ج۲، ص۴۷، س۵ وي مي‌افزايد که اين مسأله تفاوت ايجاد مي‌کند که شخص بداند يا نداند که شخص معصوم بدون تيامن و تياسر در محراب نماز خوانده باشد؛ زين‌الدين، کلمة التقوي، ج۱، ص۳۰۹، س۱۹ که همين قيد را مي‌آورد و مي‌افزايد که اين را نيز بداند که بر اثر تجديد بناي مسجد محراب تغييري نکرده باشد؛ شيرازي، الفقه، کتاب الصلاة، ج۱، ص۲۵۹، س۱۲).

3.. مجلسي از اکثر اصحابنا (ملاذ، ج۳، ص۴۳۸، س۶) سخن مي‌گويد، ولي قطعه موازي آن (بحار، ج۸۴، ص۵۳، س۲۱ ) فاقد «اکثر» است.

4.. شاذان بن جبرائيل، ازاحة العلة، به نقل مجلسي، بحار، ج۸۴، ص۸۲، س۶؛ شهيد اول، ذکري، ج۳، ص۱۶۷، س۸؛ کرکي، جامع، ج۲، ص۵۲، س۱۶؛ محمود حسيني شولستاني، رساله در تحقيق قبله، کتابخانه بريتيش (Or. ۱۱, ۰۰۰ f.۱۵b. ۱۳)؛ علياري، فايده، به نقل محقق، رساله تياسر القبله (در چاپ مجزايي از رساله که به دست ابن فهد حفظ شده است)، ص۱۸، س۱۳؛‌ شيرازي، الفقه، کتاب الصلاة، ج۱، ص۲۵۹، س۱۶. نيز توجه کنيد به شخصيت‌هايي که جواد عاملي، مفتاح الکرامه، ج۵، ص۲۸۷، س۱۶ آنها را فهرست کرده است. محمود حسيني شولستاني سال ۹۹۹/ ۱۵۹۱ در رساله در تحقيق قبله (۸ .۱۸الف) نوشت؛ براي دست‌نوشته آن، ر.ك: جي. ام. مِرِديث-اووِنز، فهرست مختصر دست‌نوشته‌هاي فارسي، ۱۹۶۶-۱۸۹۵، ۲۵ (جايي که نام نويسنده به غلط، محمد ضبط شده است). اين اثر عنوان رسمي ندارد و نامي که استفاده مي‌کنم، بر آمده از توصيف مؤلف از اثر خويش است (رساله در تحقيق قبله، برگه عکسي، ص۱۱ .الف۱).

5.. براي بي‌توجهي مشابهي نسبت به جهت مسجد کوفه، نک، کاشف الغطا، کشف، ج۳، ص۱۰۲، س۱۴.

6.. قطعه مشابه شاهدي را که وي ديده و درباره‌اش شنيده است، مشخص مي‌سازد (مجلسي، ملاذ، ج۳، ص۴۳۸، س۹).

7.. مجلسي، بحار، ج۸۴، ص۵۳، س۲۳. مصحح کتاب به گونه‌اي سودمند، شماره جلدها و صفحات را به دست داده است.

8.. مجلسي، بحار، ج۸۴، ص۵۴، س۳ و مجلسي، ملاذ، ج۳، ص۴۳۸، س۱۵.

9.. مجلسي، ملاذ، ج۳، ص۴۳۸، س۱۷؛ نيز مقايسه کنيد با احاديثي که مجلسي در بحار، ج۵۲، باب ۲۷، ش۶۰، ۳۹۴ و ۱۳۹. در نخستين حديث، علي کسي را که، از قرار معلوم با اشاره به زياد بن ابيه، مسجد کوفه را ويران مي‌کند و مجدداً مي‌سازد و قبله نوح را تغيير مي‌دهد (المغير قبله نوح)، محکوم مي‌کند. (براي اين حديث، ر.ك: طوسي، قبله، ص۲۸۴، س۴، به نقل از فضل بن شاذان) در دومين حديث علي مي‌گويد که قائم قبله مسجد کوفه را درست خواهد کرد (سوي قبلته؛ براي اين حديث ر.ك:‌ نعماني، قبله، ص۳۱۶، ش۳). اين احاديث نشان مي‌دهد که اماميه با قبله مسجد کوفه از روزگاران نخست مشکل داشتند.

صفحه از 171