۵. مسجد کوفه
اگر خطا در ستارگان نباشد، ممکن است در چيزي بيشتر زميني باشد؟ کوفه در قرون اوليه، مرکز حيات اماميه بود و مرکز ديني شهر مسجد کوفه به شمار مي‌رفت. اگر دليلي مي‌شد يافت که باور کنيم مسجد کوفه بيش از حد به سمت راست انحراف داشت، اين نکته مي‌توانست تبيين معقولي براي عمل انحراف به چپ فراهم آورد.
اين نکته از آن انديشه‌ها نبود که انتظار داشته باشيم به ذهن عالمان قرون ميانه خطور کرده باشد، اما در دوران صفوي اوضاع عوض شده بود. همان طور که پيش‌تر اشاره شد، مشکل مثلثاتي برآمده از تبيين تياسر ـ که در حديث به دست داده شده ـ شناخته شده بود و اينک نوع تازه‌اي از تفکر پديدار شده بود. طبق بيان مجلسي، آنچه درباره اين مسأله به ذهن خطور مي‌کند (والذي يخطر في ذلک بالبال)، اين مطلب است که دليل عمل انحراف به چپ مي‌تواند انحراف جهت بيشتر مساجد کوفه و ديگر نقاط عراق باشد. ۱ بنابراين، مجلسي چنين پيش ميرود، محراب مسجد کوفه حدود بيست درجه بيش از حد به راست مايل است، ۲ و از آنجا که بيشتر اين مساجد در زمان عمر و ديگر خلفاي جور ساخته شدند، براي ائمه، به
1.. مجلسي، بحار، ج۸۴، ص۵۳، س۱۴؛ نيز همان، ج۱۰۰، ص۴۳۳، س۱۲ (توجه کنيد به همه عبارت در همان، ج۵۳، ص۴-۵۴، س۱، در نوشته ديگر مجلسي، ملاذ، ج۳، ص۴۳۷، س۶ و ص۴۳۸، س۱۰ با تفاوت‌هاي مختصري آمده است که تنها در موارد مهم به آنها اشاره خواهم کرد). مجلسي مشخصاً به دو مسجد محلي (مسجد سهله و مسجد يونس، بحار، ج۸۴، ص۵۳، س۱۷، اما براي تفاوت قبلي، ر.ك: همان، ج۱۰۰، ص۴۳۳، س۱۰) اشاره مي‌کند. مي‌توانيم مساجد واسط (ر.ك: به پايين)، بصره (همان گونه حماد بن زيد مطرح کرده بود، ر.ك: به بالا)، و مرو (همان گونه که ديدگاه ابن مبارک آن را پيش کشيده است، ر.ك: به بالا)؛ نيز ر.ك: کرون [Crone]، تجارت مکي، ص۱۹۸، ش۱۳۱، و کينگ، «البزدوي در باب قبله در ماوراء النهر اسلامي اوليه». کرِسوِل طي گزارشي از حفاري‌هاي انجام شده در واسط نقشه‌هايي از اين مسجد را در بازسازي‌هاي پياپي‌اش به دست مي‌دهد (کرسول، معماري اوليه مسلمانان، ويراست دوم، ج۱، ص۱۳۵، شکل ۷۲ و شکل ۷۳ روبه‌روي ۱۳۶). اين نقشه‌ها نشان مي‌دهد که انحراف قديمي‌ترين مسجد حدود ۵۴ درجه به سمت راست نصف النهار يا حدود ۲۶ درجه به سمت راست مکه است (از واسط مکه حدود ۲۸ درجه راست نصف النهار قرار دارد)؛ برعکس، مسجد دوم تنها ۱۴ درجه به سمت راست نصف النهار، يا حدود ۱۴ درجه به سمت چپ مکه انحراف دارد. براي هر کس که در قديمي‌ترين مسجد نماز مي‌خواند، معقول است که به سمت چپ منحرف شود؛ براي مردم ۲۶ درجه تفاوتي چنان زياد است که به آساني متوجه آن مي‌شوند. متأسفانه اين مساجد بي‌تاريخ هستند، ليکن کرسول گزارشي از ديدگاه فؤاد صفر به دست مي‌دهد که معقول است و طبق آن مسجد اوليه ساخته حجاج (همان، ص۱۳۴) است. اين گزارش باستان‌شناختي ما را به مقايسه آن با اظهارت جاحظ بر مي‌انگيزد. وي در فهرستي از خطاهاي حاکماني چون عبد الملک (حکومت ۸۶-۶۵/ ۷۰۵-۶۸۵) و پسرش وليد (حکومت ۹۶-۸۶/ ۱۵-۷۰۵)، به اضافه حجاج (متوفاي ۹۵/ ۷۱۴) و منشي‌اش يزيد بن ابي مسلم (درباره او ر.ك: دايرة المعارف اسلام، ويراست دوم، ذيل نام وي (پي. کورن)، مي‌گويد که آنان قبله واسط را تغيير دادند (حولوا قبله واسط، جاحظ، رسائل، ويراسته سندوبي، ص۲۹۶، س۱۶، نيز ر.ك: کرون، تجارت مکي، ص۱۹۸، ش۱۳۱) تغييري که جاحظ آن را «غلط» مي‌نامد (ر.ك: رسائل، ص۲۹۷، س۱).
2.. مجلسي، بحار، ج۸۴، ص۵۳، س۱۶ (انحراف قبلته الي اليمين ازيد مما تقتضيه القواعد بعشرين درجه تقريباً؛ قواعد مورد بحث، قواعد رياضي هستند، القواعد الرياضيه). البته در قطعه ديگري اظهار مي‌دارد که محراب مسجد کوفه حدود ۴۰ درجه به سوي راست نصف النهار است (عن يمين نصف النهار)، در حالي که با قواعد رياضي سازگار است (بحسب القواعد الرياضيه) انحراف کوفه از نصف النهار تنها ۱۲ درجه است (همان، ج۱۰۰، ص۴۳۳، س۵)؛ به سبب اين دومي است که وي اين درجه را به دست مي‌دهد: ۱۲ درجه ×۳۱ (همان، ج۸۴، ص۸۷، س۸ با اشاره آثار نجومي، کتب الهيئه). البته با بررسي اطلس خودم، آن را ۲۲ درجه يافتم، نه ۱۲ درجه و اين نکته با شکل‌هايي که در کتاب قبله عراق از ديدگاه مقدس اردبيلي علي زماني قمشه‌اي، ص۳۶۵ نقل شده است، مي‌خواند. درباره روش‌هاي رياضي که مجلسي به آنها اشاره مي‌کند، مقايسه کنيد با گزارش روش‌هاي متنوع نجومي (القواعد الرياضيه) که احمد نراقي، مستند الشيعه، ج۴، ص۱۶۹ - ۸۵، به دست داده است.
