فصلنامه علمي - پژوهشي علوم حديث 51 - صفحه 159

در اينجا کوتاه‌ترين فاصله به حرم، سه مايل از مسير مدينه و طولاني‌ترين، يازده مايل از مسير طايف است. بنابراين، در حالي که از شمالِ ‌شرقي، به تعبير ديگر، از مسير عراق، به مکه مي‌نگريم، ممکن است وسوسه شويم که اينها را فواصل اصلي تعيين کننده طرحواره مجازي حرم براي خويش تلقي کنيم. به نظر مي‌رسد که اين نکته کم و بيش به اين حديث معنا مي‌دهد و شايد کسي که آن را رايج ساخت، اين گونه فکر مي‌کرد، ليکن اگر به دقت به نقشه بنگريم، بي‌درنگ متوجه مي‌شويم، در حالي که مسير طايف، در واقع، مسير مربوط به چپ است، آنچه بايد در سمت راست نظر ما را جلب کند، مسير جده است. اينک اثر ويران شده است: طرحواره ده مايل در مسير جده، در برابر يازده مايل در مسير طايف، امتداد پيدا مي‌کند؛ تفاوتي چنان اندک که اين حديث را بي‌معنا مي‌سازد. همين نکته را به طريق ديگري و با استفاده از نمودار حدود حرم ـ که بر اساس نقشه چاپ شده به وسيله عبد الملک بن عبدالله بن الدُهيش ۱ فراهم آمده است ـ مي‌توان نشان داد. خطوطي که به‌نرمي مايل شده‌اند، منظري را نشان مي‌دهند که از آن کعبه در واقع درست، مقابل راست مرکز، همان گونه که حديث وصف مي‌کند، قرار مي‌گيرد، ليکن اين منظر تقريباً از سمت قطر است، نه کوفه. منظري که از سوي کوفه نمايش داده مي‌شود، با خطوطي است که با شيب تندي مايل مي‌شود و از اين جايگاه مناسب، کعبه تقريباً در وسط حرم قرار گرفته است. بدين ترتيب، اين حديث، هنگامي که با واقعيت‌هاي موضع‌نگارانه حرم مواجهه مي‌شود، در واقع بي‌معنا مي‌گردد.
اين حديث، حتي اگر از نظر موضع‌نگاري معنايي داشته باشد، آيا مي‌تواند به گونه‌ رضايت‌بخشي عمل انحراف به چپ به هنگام نماز را در ميان اماميه در کوفه توضيح دهد؟ در اينجا ما با معضل مثلثاتي مواجه مي‌شويم. فرض کنيم که کسي از قضا در موضعي در هشت مايلي (براي سادگي کار اجازه دهيد که اين مايل انگليسي باشد) مکه از جهت قطر قرار داشته باشد. در اين صورت، اين طرحواره مجازي حدود پنج مايل به سمت راست کعبه و اندکي بيش از نُه مايل به سوي چپ امتداد مي‌يابد و مرکز حرم دو مايل به سمت چپ کعبه است. طبق روح اين حديث، در اين حالت آن شخص حدود پانزده درجه به سمت چپ منحرف شده و به طرفي رو کرده که معتقد است مرکز حرم در آن قرار دارد. بنابراين احتمال مقابل

1.. عبدالملک بن عبدالله بن الدهيش، الحرم المکي الشريف و اعلام المحيطه به: دراسة تاريخية و ميدانية، مکه، ۱۹۹۵، ۳۵۶، نقشه ۴۵. دهيش مصحح دانشمند اخبار مکه فاکهي است. نمي‌توانم مدعي آگاهي از جزييات عالمانه مندرج در پس اين نقشه شوم، ليکن آن را بسيار قانع‌کننده‌تر از تصاوير شماتيک شکل حرم يافته‌ام که در جاي ديگر ديده‌ام (بنداجي، اطلس عربستان سعودي، ص۵۱؛ دائرة المعارف اسلام، ويراست دوم، مدخل مکه، ص۱۶۵، شکل ۵).

صفحه از 171