آوردند و نه آنچه از دست آنها رفت، بازگشت. هر چه انجام دادند، پيش رو ديدند و از آنچه برجاى گذاشتند، پشيمان شدند؛ ولى هرگز پشيمانى سودى نداشت. قلم تقدير، رقم خورده بود. رحمت خداوند بر كسى كه خيرى را پيش تر بفرستد و صادقانه انفاق نمايد و بر خواهش هايش چيره شود و خواهش ها بر او چيره نشوند و فرمان نفسش را نافرمانى كند و نفس، مالك او نشود.

۳. قلمرو آزادي انسان در محدوده تقدير الهي

آزاد بودن انسان در تعيين سرنوشت دنيوى و اُخروى خود، مطلق نيست، بلكه در محدوده قضا و قدر الهى است؛ زيرا هر كس بر اساس تقدير حكيمانه حضرت حق ـ عزّوجلّ ـ استعداد ويژه اى دارد و تنها در محدوده مقدّرات و استعدادهاى خود مى تواند از آزادى و تلاش خويش بهره گيرد، نه اين‌که هر كس بتواند به هر موقعيت دلخواه مادّى يا معنوى دست يابد و آنچه در احاديث پيشين آمده كه: «كُلٌّ مُيَسَّرٌ لِما خُلِقَ لَه»؛ به نظر مى رسد كه ناظر به اين نكته باشد.
آرى! هر چيزى در نظام آفرينش بر اساس تقدير حكيمانه حق تعالى، براى هدف خاصّى آمادگى دارد كه در همان محدوده، قابل بهره بردارى است، چنان كه امام علی علیه السلام مى فرمايد:
قَدَّرَ ما خَلَقَ فَأَحكَمَ تَقديرَهُ، وَ دَبَّرَهُ فَأَلطَفَ تَدبِيرَهُ، وَ وَجَّهَهُ لِوِجهَتِهِ فَلَم يَتَعَدَّ حُدودَ مَنزِلَتِهِ، وَ لَم يَقصُر دونَ الانتهاءِ إلى غايَتِهِ، وَ لَم يَستَصعِب إذ أمَرَ بِالمُضِيِّ عَلى إرادَتِهِ؛ ^۱
آنچه آفريد، مقدّر كرد و تقدير آن را استوار نمود و تدبيرش كرد و تدبير آن را با ظرافت به انجام رساند و آن را به سمت و سوى خودش راهنمايى كرد و از قلمرو جايگاهش تجاوز ننمود و از رسيدن به مقصدش كوتاهى نكرد و دستور به تحققش، بر اراده او، سخت نيامد.
ابن ابى الحديد، در تبيين اين جملات مى گويد: قثقث
مقصود امام علیه السلام اين است كه: خداوند متعال، اشيايى را كه آفريد، مقدّر نمود و بر حسب تقدير، آفرينش آنها را استوار كرد و تدبير آنها را با ظرافت انجام داد؛ يعنى آنها را ظريف ساخت و كارها را به سوى مقصدشان و حدود مقدّرشان، رهنمون گرديد. باز را براى شكار، اسب را براى سوارى و راندن، شمشير را براى بريدن و قلم را بر نوشتن و فلك را براى چرخيدن و امثال اينها آفريد. اين سخن امام علیه السلام اشاره به گفته پيامبر صلی الله علیه و آله دارد كه فرمود: «قُل كُلٌّ مُيَسَّرٌ لِما خُلِقَ لَهُ؛ همه مُهيّاى چيزى هستند كه براى آن آفريده شده اند»؛ اين آفريده ها، از حدود جايگاه هايى كه براى آنها مقصد قرار داده شده اند، فراتر نمى روند. ^۲
انسان نيز مانند همه آفريده هاى خداوند، نمى تواند از قلمرو مقدّرات الهى خارج شود. تنها تفاوت انسان با ساير آفريده ها اين است كه در تعيين سرنوشت خود، در محدوده مقدّرات الهى، آزاد است و هر سرنوشتى را انتخاب كرد، نظام آفرينش، ابزار رسيدن به آن را برايش فراهم خواهد ساخت: «كُلاًّ نُّمِدُّ