۱-۷. با ردگيري تاريخي نسخههاي مختلف متوجه ميشويم که گوينده آنها در طول تاريخ، به تدريج، عوض ميشود و سخني را که در قرن سوم به حسن بصري يا جعفر خلدي نسبت داده شده است، در قرن ششم به نام امام حسن علیه السلام و امام جعفر صادق علیه السلام ثبت و نقل ميشود. اين نوعي جعل حديث است، اما انگيزههاي آن متفاوت است. در واقع، حاکمان و فرهنگ عمومي جامعه در طول تاريخ سخنان و کلمات قصار مقبول و سازگار با هنجارهاي حاکم را به گونهاي که با مذاق فکري و فرهنگي خود سازگار باشد «ويرايش فرهنگي» ميکنند و هم در متن و هم در نام گوينده تصرف کرده، آنها را بازسازي مينمايند. آقاي شفيعي کدکني کوشيده است به دقت اين دستکاريها را مشخص و دستهبندي کند. اين قبيل تغييرات در مجموع، عبارتاند از:
۱. افزودن وکاستن از جايگاه شخصيتهاي ديني و مذهبي و عبارات مرتبط با ايشان؛ ۲. حذف نام شخصيتها به دليل بغض ايدئولوژيک جامعه؛ ۳. جا به جا کردن نامها؛ مثلاً حکايتي که قهرمان آن شخص مورد بغض کنوني جامعه است، اگر حکايت به نفع اوست، نام قهرمان به نام ديگري بدل شود؛ مثلاً معاويه به شخصي محترم در نظر جامعه؛ ۴. نسبت دادن سخني شيوا و دلپذير از گويندهاي که در دورههاي بعد مورد بغض يا انکار جامعه بوده است، به شخصيت ديگري که مورد محبت جامعه است. بسياري از عبارات قدماي صوفيه بعدها به نام اولياي مذهب يا بزرگان مذهب شهرت يافته است؛ ۵. جا به جايي نامهاي مشابه به دليل تمايلات ايدئولوژيک؛ مثلاً منقولات از حسن بصري به نام امام حسن بن علی علیه السلام يا منقولات جعفر خلدي به نام امام جعفر صادق علیه السلام؛ ۶. يا غلبه وجه ايدئولوژيک بر وجه مورد شک و ترديد؛ مثلاً اين که گويندة «لو کشف الغطاء ما ازددت يقيناً»، در متون قديم، عامر بن قيس است، ولي جامعه اين را به نام علی علیه السلام شايستهتر يافته است وهر چه به زمان ما نزديکتر ميشويم، ديگر از عامر خبري نيست. ۱
اين اتفاق، بويژه در باب احاديث ضد زن آشکار است. ابن مسکويه در الحکمة الخالدة خود اين سخن را از خليفه دوم نقل ميکند:
النساء عورات فاستروهن بالبيوت، و داووا ضعفهن بالسکوت، و خوفوهن بالضرب، و باعدوهن من الرجال، و لا تسکنوهن الغرف، و لا تعلموهن الکتابة، و عودوهن العُري. ۲
ليکن در نصوص بعدي بخشهايي از اين سخن، بويژه «لا تسکنوهن الغرف ولا تعلموهن الکتابة» به دليل مقبوليت آن با فرهنگ زمانه، به پيامبر صلی الله علیه و آله نسبت داده و از ايشان نقل ميشود. همچنين در بخش آخرين اين سخن، توصيه شده است که زنان را برهنه نگهدارند تا ناگزير در خانه بمانند. بعدها شاهد همين توصيه در قالب حديثي از رسول خدا هستيم که فرمود:
استعينوا علي النساء بالعري. ۳
1.. نقش ايدئولوژيک نسخهبدلها، ص۹۵-۹۶.
2.. الحکمة الخالدة (جاويدان خرد)، ص۱۶۹.
3.. کتاب الموضوعات، ج۲، ص۲۸۲.