حَذلَم ، چنين ترسيم مى‏كند :
هيچ زنِ پرده‏نشين روپوشدارى نبود ، مگر اين كه از پشتِ پرده ، بيرون آمد و [همگى ]موهايشان را پريشان نمودند و صورت‏هاى خود را خراشيدند و به صورتشان سيلى زدند و آه و واويلا سر دادند. من چنين جمعيّت گريه كننداى را از وفات پيامبر صلى اللَّه عليه و آله تا به آن روز در ميان مسلمانان نديده بودم .^۱
ترديدى نيست كه اين فضا ، موج آفريد ، به مردم، آگاهى بخشيد و به آنان ، جرئت و جسارت داد تا در كنار عوامل ديگر، بر ضدّ حكومت يزيد ، قيام كنند .

۲ . قيام مردم مكّه‏

رهبر اين قيام ، عبد اللَّه بن زبير ، يكى از كسانى بود كه با يزيد بيعت نكرد ؛ ليكن او نيز همانند بنى اميّه ، از دشمنان سرسخت اهل بيت عليهم السلام بود ، به گونه‏اى كه پدرش زبير را نيز به دشمنى با اين خاندان وا داشته بود . از امام على عليه السلام نقل شده كه :
مازالَ الزُّبَيرُ رَجُلاً مِنّا أهلَ البَيتِ حَتّى‏ نَشَأَ ابنُهُ المَشؤومُ عَبدُ اللَّهِ ^۲ .
زبير، پيوسته از ما اهل بيت به شمار مى‏آمد، تا زمانى كه پسر شومش ، عبد اللَّه ، بزرگ شد .
ابن ابى الحديد ، مى‏نويسد :
عبد اللَّه، همانى است كه زبير را وادار به جنگ كرد و كسى است كه رفتن عايشه را به بصره ، برايش خوب جلوه داد . او مرد بددهن و آلوده‏اى بود و نسبت به بنى هاشم ، كينه داشت .^۳
عبد اللَّه بن زبير ، پيش از ورود امام حسين عليه السلام به مكّه ، جهت زمينه‏سازى براى دستيابى به مسند قدرت ، وارد اين شهر شد ؛ امّا مردم از او استقبال چندانى نكردند ، بويژه كه پس از ورود امام حسين عليه السلام به مكّه ، افكار عمومى ، متوجّه ايشان گرديده بود و به همين جهت ، ابن زبير ، قلباً مايل به ادامه حضور امام حسين عليه السلام در مكّه نبود .
پس از خروج امام عليه السلام از اين شهر نيز زمينه‏اى براى بسيج عمومى بر ضدّ حكومت يزيد به رهبرى ابن زبير ، پديد نيامد ؛ امّا پس از واقعه كربلا و شهادت امام حسين عليه السلام ، فضاى عمومى براى قيام بر ضدّ حكومت يزيد ، آماده شد و ابن زبير با اين كه دشمن سرسخت خاندان رسالت بود ، از

بازگشت ، نتيجه سفر خود را به مردم ، چنين گزارش كردند :
ما از نزد مردى مى‏آييم كه بى‏دين است ، مِى‏گُسارى مى‏كند و طنبور مى‏نوازد و كنيزكان ، نزد او مى‏نوازند ، سگبازى مى‏كند و با دزدان و جوانان ، شب‏ها ، داستان‏سرايى مى‏كند .^۱
در پى اين جريان ، آنان يزيد را از خلافت ، بركنار اعلام كردند و مردم مدينه نيز از آنها پيروى نمودند .^۲
در گزارشى ديگر آمده كه عامل شورش مردم مدينه ، اين بود كه كارگزار صوافى ،^۳ مى‏خواست درآمد املاك مربوط به آنها را از مدينه خارج كند ؛ امّا مردم ، مانع شدند و برخوردِ كُند حاكم مدينه ، زمينه قيام را فراهم كرد .^۴
برخى ، واقعه حرّه را متأثّر از كينه‏اى مى‏دانند كه بنى اميّه از طايفه اوس و خزرج و مردم مدينه داشتند ؛ چرا كه آنان به يارى پيامبر خدا صلى اللَّه عليه و آله برخاستند و در جنگ‏هاى مختلف ، بسيارى از بنى اميّه و قريش را كشتند .^۵
مى‏توان گفت : همه اين عوامل ، در قيام مردم مدينه به گونه‏اى نقش داشته‏اند ؛ امّا بى‏ترديد ، آنچه در كنار عوامل يادشده ، به مردم ، آگاهى بخشيد و جرئت و شهامت قيام بر ضدّ حكومت يزيد را به آنان داد ، واقعه عاشورا بود ؛ زيرا پيش از واقعه عاشورا ، وقتى امام حسين عليه السلام مخالفت خود را با بيعتِ يزيد ، آشكار كرد و تصريح نمود كه : «وعَلَى الإِسلامِ السَّلامُ ، إذ قَد بُلِيَتِ الاُمَّةُ بِراعٍ مِثلِ يَزيدَ ؛^۶ وقتى امّت ، گرفتار حاكمى چون يزيد است، بايد فاتحه اسلام را خواند» ، مردم مدينه ، هيچ عكس‏العملى از خود نشان ندادند و اين امام عليه السلام بود كه مدينه را ترك كرد ؛ امّا پس از واقعه كربلا ، امواج سياسى و اجتماعىِ اين حادثه ، فضاى مدينه را دگرگون ساخت . سيّد ابن طاووس ، فضاى مدينه را هنگام بازگشت خانواده سيّد الشهدا عليه السلام پس از واقعه عاشورا ، به نقل از بشير بن