97
دانشنامه قرآن و حديث 13

مهم ترين نكاتى كه براى آشنايى با جايگاه برهان در قرآن و حديث ، قابل توجّه اند ، عبارت اند از :

۱ . واژه هاى مشابه برهان ۱ در قرآن

در قرآن و حديث ، واژه هايى وجود دارند كه در معناى برهان به كار مى روند . اين واژه ها عبارت اند از :

الف ـ سلطان

برهان ، از آن رو كه بر عقل ها و دل ها سلطه مى يابد ۲ و به انسان ، قدرت مقابله با مخالفان اعتقادى را مى دهد ، سلطان ناميده مى شود ، مانند :
«أَمْ لَكُمْ سُلْطَانٌ مُّبِينٌ . ۳
يا دليلى آشكار [ در دست ] داريد؟»

ب ـ آيه

برهان ، دليلى روشن و آشكار بر حقّانيت آورنده آن است و از اين رو ، در برخى از موارد ، از آن به «آيه» ۴ تعبير شده است ، مانند :

1.براى توضيح بيشتر اين واژه ها ، ر . ك : دائرة المعارف قرآن : ج ۵ ص ۵۰۹ (اسامى و شئون برهان) .

2.«سُمِّىَ الحُجَّةُ سُلطانا و ذلك لِما يَلحَق مِن الهجومِ علَى القلوبِ و لكِن أكثَرُ تَسَلُّطِهِ على أهلِ العِلمِ وَالحِكمَةِ مِن المؤمنين ؛ حجّت را سلطان ناميده اند ؛ چرا كه به دل ها هجوم مى آورد ، امّا بيشترين تسلّط آن ، بر مؤمنانى است كه اهل علم و حكمت اند» (مفردات ألفاظ القرآن : ص ۴۲۰ مادّه «سلط» ) . در الميزان فى تفسير القرآن (ج ۱۱ ص ۱۷۷) نيز آمده : «و السلطان هو البرهان لتسلُّطه على العقول ؛ سلطان ، همان برهان است ؛ چرا كه بر عقل ها تسلّط مى يابد» .

3.صافّات : آيه ۱۵۶ . نيز ، ر . ك : هود : آيه ۹۶ ، ابراهيم : آيه ۱۰ ، كهف : آيه ۱۵ ، مؤمنون : آيه ۴۵ ، نمل : آيه ۳۶ ، دخان : آيه ۱۹ ، طور : آيه ۳۸ و ... .

4.«الآية : هى العلامة الظاهرة ؛ آيه ، يعنى نشانه آشكار» (مفردات ألفاظ القرآن : ص ۱۰۱ مادّه «أى») .


دانشنامه قرآن و حديث 13
96

فرق ميان «برهان» و «دليل»

ابو هلال عسكرى ، در بيان فرق ميان برهان و دليل ، مى گويد :
الفَرقُ بَينَ البُرهانِ وَالدَّليلِ : البُرهانُ : الحُجَّةُ القاطِعَةُ المُفيدَةُ لِلعِلمِ ، وَ أَمّا ما يُفيدُ الظَّنَّ فَهُوَ الدَّليلُ . ۱
تفاوت ميان برهان و دليل ، اين است كه برهان ، به معناى حجّت قاطع و مفيد براى علم است ؛ امّا آنچه براى ظن ، مفيد باشد ، دليل است .
بارى ! ريشه واژه «برهان» هر چه باشد ، ترديدى نيست كه اين واژه از نظر واژه شناسان ، به معناى دليلى است كه به روشنى و با قاطعيّت بتواند مدّعا را اثبات نمايد ؛ ۲ امّا به تدريج از معناى اصلى خود ، فاصله گرفته و در اصطلاح منطق ، به نوع خاصّى از استدلال ، اطلاق شده است . ۳

برهان ، در قرآن و حديث

در قرآن و حديث ، «برهان» در معناى لغوى خود ، يعنى دليل واضح و روشن و مفيدِ براى علم ، اطلاق شده است .
اين واژه در قرآن ، هفت بار به صورت مفرد ۴ و يك بار به صورت تثنيه آمده است . ۵

1.معجم الفروق اللغوية : ص ۹۷ .

2.ر . ك : ترتيب كتاب العين : ص ۸۰ ، لسان العرب : ج ۱۳ ص ۵۱ مادّه «برهن» ، الصحاح : ج ۵ ص ۲۰۷۸ مادّه «برهن» ، تاج العروس : ج ۱۸ ص ۵۵ مادّه «برهن» ، المصباح المنير : ص ۴۶ و... .

3.براى آشنايى با معناى اصطلاحى برهان ، ر . ك : دائرة المعارف بزرگ اسلامى و دانش نامه جهان اسلام : ذيل واژه «برهان» .

4.بقره : آيه ۱۱۱ ، نساء : آيه ۱۷۴ ، يوسف : آيه ۲۴ ، انبيا : آيه ۲۴ ، مؤمنون : آيه ۱۱۷ ، نمل : آيه ۶۴ و قصص : آيه ۷۵ .

5.قصص : آيه ۳۲ .

  • نام منبع :
    دانشنامه قرآن و حديث 13
    سایر پدیدآورندگان :
    محمّد محمّدی ری‌شهری، با همکاری: جمعی از پژوهشگران
    تعداد جلد :
    22
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1390
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 82150
صفحه از 576
پرینت  ارسال به