371
دانشنامه قرآن و حديث 13

ابن منظور ، «بصر» و «بصيرت» را چنين معنا كرده است :
البَصَرُ العَينُ ، إلّا أنَّهُ مُذَكَّرٌ وَ قيلَ : البَصَرُ حاسَّةُ الرُّؤيَةِ ... وَ البَصيرَةُ : الحُجَّةُ ... وَ البَصَرُ : نَفاذٌ فِى القَلبِ ، وَ بَصَرُ القَلبِ : نَظَرُهُ وَ خاطِرُهُ ، وَ البَصيرَةُ عَقيدَةُ القَلبِ ... وَ البَصيرَةُ : الفِطنَةُ ... وَ فَعَلَ ذلِكَ عَلى بَصيرَةٍ أى عَلى عَمدٍ وَ عَلى غَيرِ بَصيرَةٍ أى عَلى غَيرِ يَقينٍ ... عَلىَ بَصيرَةٍ أى عَلى مَعرِفَةٍ مِن أمرِكُم ويَقينٍ ... وَ البَصيرَةُ : العِبرَةُ ... وَ البَصَرُ : العِلمُ وَ بَصُرتُ بِالشَّى ءِ ، عَلِمتُهُ ... وَ البَصيرُ : العالِمُ . ۱
بَصَر ، يعنى چشم ؛ امّا [بر خلاف «عَين» ،] مذكّر است . گفته شده : بصر ، عبارت از حواس ديدن است ... بصيرت ، يعنى حجّت ... . بَصَر ، يعنى نفوذ در دل . « بَصَر القُلب » ، به نگاه و خطور آن مى گويند و بصيرت ، يعنى عقيده قلبى ... ، بصيرت ، يعنى هوش ... . « فَعَلَ ذلِكَ عَلى بَصيرَةٍ » ، يعنى از روى قصد و آگاهى و « عَلى غَيرِ بَصيرةٍ » ، يعنى از روى غير يقين ... . « عَلى بَصيرةٍ مِن أمرِكُم وَ يَقينٍ » ، يعنى : « با داشتن شناخت و يقين در كار شما » ... بصيرت ، يعنى عبرت ... . بَصَر ، يعنى علم . « بَصُرتُ بالشى ءِ » ، يعنى : « آن چيز را دانستم » ... و بصير ، به معناى «عالم» است .
راغب اصفهانى ، در توضيح معناى «بصر» و «بصيرت» مى گويد :
البَصَرُ يُقالُ لِلجارِحَةِ النّاظِرَةِ ... وَ لِلقُوَّةِ الَّتى فيها ، وَ يُقالُ لِقُوَّةِ القَلبِ المُدرِكَةِ : بَصيرَةٌ وَ بَصَرٌ ... وَ لا يَكادُ يُقالُ لِلجارِحَةِ بَصيرَةٌ ، وَ يُقالُ مِنَ الأَوَّلِ : أبصَرتُ ، وَ مِنَ الثّانى أبصَرتُهُ وَ بَصُرتُ بِهِ ، وَ قَلَّما يُقالُ بَصُرتُ فِى الحاسَّةِ إذا لَم تُضامَّهُ رُؤيَةُ القَلبِ . ۲
بَصَر ، به عضو بينايى ... و به نيرويى كه در آن است ، گفته مى شود . به نيروى ادراك كننده قلب هم «بصيرت» و «بَصَر» مى گويند ... و به عضو بينايى ، كمتر بصيرت گفته مى شود . در صورت اوّل (ديدن با چشم) ، «أبصرتُ» مى گويند . و در صورت

1.لسان العرب : ج ۴ ص ۶۴ و ۶۵ مادّه «بصر» .

2.مفردات ألفاظ القرآن : ص ۱۲۷ مادّه «بصر» .


دانشنامه قرآن و حديث 13
370

درآمد

بصيرت ، در لغت

واژه «بصيرت» ، از مادّه «بصر» است كه ، دو معناى اصلى دارد : يكى ، علم و ديگرى ، درشتى ، سختى و خشونت . در اين جا ، معناى نخستْ مقصود است . احمد بن فارِس ، در اين باره مى گويد :
الباءُ وَ الصّادُ وَ الرّاءُ أصلانِ : أحَدُهُمَا العِلمُ بِالشَّى ءِ . يُقالُ : هُوَ بَصيرٌ بِهِ ... وَ البَصيرَةُ : التُّرسُ فيما يُقالُ ، وَ البَصيرَةُ البُرهانُ وَ أَصلُ ذلِكَ كُلِّهِ وُضوحُ الشَّى ءِ ... وَ أَمَّا الأَصلُ الآخَرُ فَبُصْرُ الشَّى ءِ غَلَظُهُ وَ مِنهُ البَصْرُ ، هُوَ أن يُضَمَّ أديمٌ إلى أديمٍ يُخاطانِ كَما تُخاطُ حاشِيَةُ الثَّوبِ . ۱
باء و صاد و راء (بصر) ، دو معناى اصلى را تشكيل مى دهند : يكى ، عبارت است از علم به چيزى . گفته مى شود : «هُوَ بَصيرٌ بِهِ » يعنى : «او به آن چيز ، داناست » ... . بصيرت ، به معناى سپر است و به معناى برهان هم آمده است . اصل همه اينها ، روشن بودن چيزى است ... . امّا معناى اصلى دوم ، درشتى [و زُمختى] است . از همين معناست «بَصْر» كه عبارت از دو چرم را بر هم دوختن است ، چنان كه كناره پارچه ، دوخته مى شود .

1.معجم مقاييس اللّغة : ج ۱ ص ۲۵۳ ـ ۲۵۴ مادّه «بصر» .

  • نام منبع :
    دانشنامه قرآن و حديث 13
    سایر پدیدآورندگان :
    محمّد محمّدی ری‌شهری، با همکاری: جمعی از پژوهشگران
    تعداد جلد :
    22
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1390
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 82121
صفحه از 576
پرینت  ارسال به