إذا حَدَّثتُم بِحَديثٍ فَأسنِدوهُ إلَى الَّذى حَدَّثَكُم ؛ فَإِن كانَ حَقّا فَلَكُم وَ إِن كانَ كَذِبا فَعَلَيهِ . ^۱
هنگامى كه حديثى را نقل مى كنيد ، آن را به كسى كه آن را روايت نموده ، نسبت دهيد ، كه اگر درست باشد ، به سود شماست و اگر دروغ باشد ، به زيان راوى است .
بنا بر اين ، براى رعايت احتياط ، توصيه اكيد داريم كه كسانى كه مى خواهند از اين كتاب يا ساير كتب حديثى ، حديثى نقل كنند ، آن را مستقيما به پيامبر صلى الله عليه و آله و اهل بيت عليهم السلام نسبت ندهند ؛ بلكه حديث را از طريق منبعى كه آن را روايت كرده است ، به آنان منسوب نمايند . براى نمونه ، نگويند : «پيامبر صلى الله عليه و آله چنين فرمود» يا : «امام عليه السلام چنين فرمود» ؛ بلكه بگويند : «فلان كتاب، از پيامبر صلى الله عليه و آله چنين روايت كرده است» و يا بگويند : «از پيامبر صلى الله عليه و آله چنين روايت شده است» .

بصيرت

ناگفته نماند كه در كنار تخصّص هاى سه گانه اى كه شرح آن گذشت ، مدد الهى و نورانيّت درونى ـ كه ما از آن به «بصيرتْ» تعبير مى كنيم ـ ، سهمى ويژه در نقد و ارزيابى حديث دارند.
اين نورانيّت ، علاوه بر اين كه شناخت سنّت صحيح را براى پژوهشگر ، آسان مى سازد ، زمينه ساز قدرت استنباطِ درست احكام الهى از قرآن و سنّت نيز هست و اين ، همان نيروى قدسى الهى است كه از نگاه شهيد ثانى ، علاوه بر فقه و اصول و ساير علوم مقدّماتى ، شرط استنباط احكام است. ^۲ ايشان ، پس از تبيين اقسام علوم

نكته اوّل. در يك نگاه كلّى مى توان معيارهاى نقد حديث را به دو دسته «درونْ دينى» و «برونْ دينى» تقسيم كرد. معيارهاى برون دينى (مانند: عقل، تاريخ، علم قطعى و محسوسات)، به تنهايى يا در كنار هم مى توانند وسيله ارزيابى روايات باشند و به وسيله هر شخصى به كار روند؛ امّا معيارهاى درونْ دينى، همان باورهاى ايمانى و قابل استناد به دين اند كه براى فرد مؤمن به آنها، روشنى و ضرورت يافته اند؛ روشنى و ضرورتى كه هر گزاره مخالف با آنها را باطل مى كند. اين باورها مى توانند از قرآن، اخذ شده باشند يا مستند به سيره و سنّت قطعى باشند.
گفتنى است: بررسى روش ها و سفارش هاى دين (و بويژه روش هاى پيشنهادى احاديث) در زمينه ارزيابى و سنجش گزاره هاى منسوب به دين، نشان مى دهد كه همه آنها، به گونه اى، حكم عقل، محسوب مى شوند و در واقع، فهم عقلى و عُقلايى انسان ها را معيار مى شمارند و از اين رو، همچنان ممكن است دلايل و قرائن ديگرى را يافت و در ارزيابى احاديث، به كار گرفت.
نكته دوم. اطمينان به صدور يا عدم صدور حديث از طريق ارزيابى متن ، مى تواند بر پايه يك قرينه يا مجموعه اى از قرائن ، حاصل گردد و چه بسا قرائن ، موجب ظن به صدور يا عدم صدور گردند.
نكته سوم: در دانش نامه قرآن و حديث ، از يك سو تلاش شده است كه احاديثى كه مجعول بودن آنها مقطوع يا مظنون است ، نيايند و از سوى ديگر ، روشى در پيش گرفته شده است كه پژوهشگر بتواند در ابواب مختلف ، نوعى اطمينان به صدور پيدا كند ؛ امّا مسئوليتِ تك تكِ احاديث ، با مصادر آنهاست.
بدين جهت، به همه كسانى كه با بهره گيرى از اين دانش نامه يا ساير منابع حديثى ، سخنى را از پيامبر صلى الله عليه و آله يا اهل بيت عليهم السلام نقل مى كنند ، اكيدا توصيه مى نماييم كه ادب نقل حديث را در چگونگى نسبت دادن آن به پيشوايان اسلام ، رعايت كنند ، و آن ادب، مطابق حديثى كه ثقة الإسلام كلينى از امام على عليه السلام نقل كرده، اين است: