و ملاحظه موارد تعارض و امثال ، نمى تواند نظريه اى را به دين و شارع ، منتسب نمايد؛ بلكه افزون بر احاطه بر احاديثى كه در باره يك موضوع وارد شده اند ، نفس موضوع شناسى نيز براى وصول به مقصد شارع و فهم نظريه دين ، ضرورى است ، چنان كه امام خمينى قدس سره مى فرمايد:
زمان و مكان ، دو عنصر تعيين كننده در اجتهادند. مسئله اى كه در قديم داراى حكمى بوده است ، به ظاهر ، همان مسئله ، در روابط حاكم بر سياست و اجتماع و اقتصاد يك نظام ، ممكن است حكم جديدى پيدا كند ، بدان معنا كه با شناخت دقيق روابط اقتصادى و اجتماعى و سياسى، همان موضوع اوّل كه از نظر ظاهر با قديم فرقى نكرده است ، واقعا ، موضوع جديدى شده است كه قهرا حكم جديدى مى طلبد ... .
آشنايى به روش برخورد با حيله ها و تزويرهاى فرهنگ حاكم بر جهان ، داشتن بصيرت و ديد اقتصادى ، اطّلاع از كيفيت برخورد با اقتصاد حاكم بر جهان ، شناخت سياست ها و حتّى سياسيّون و فرمول هاى ديكته شده آنان و درك موقعيت و نقاط قوّت و ضعف دو قطب سرمايه دارى و كمونيزم كه در حقيقت ، استراتژى حكومت بر جهان را ترسيم مى كنند ، از ويژگى هاى يك مجتهد جامع است . ^۱
بر اين اساس ، اسلام شناسان راستين ـ كه مى توانند در همه اعصار ، دين خدا را يارى كنند ـ ، تنها پژوهشگران جامع نگرى هستند كه بر همه ابعاد دين ، احاطه دارند ، چنان كه در حديث نبوى آمده است:
إنَّ دينَ اللّهِ تَعالى لَن يَنصُرَهُ إلّا مَن حاطَهُ مِن جَميعِ جَوانِبِهِ . ^۲
همانا دين خداى متعال را تنها آن كس مى تواند يارى برساند كه به همه جوانب

۱ . روشمند بودن

براى تدوين دانش نامه هاى نو، به فراهم آوردن نيروى انسانى و امكانات پژوهشى فراوان، نياز است و هزينه كردن اين نيرو و فرصت، نمى تواند به طريق آزمون و خطا صورت گيرد. لازم است از آغاز كار، شيوه پژوهش و عرضه، تعريف و در عمل، اصلاح و به آن، عمل شود. انتخاب روش گردآورى اسناد و تشكيل پرونده علمى، معيّن و محدود كردن منابع و مراجع مكتوب و غير مكتوب، چگونگى اخذ و دسته بندى و نقد و عرضه، و حتّى تعيين دقيق نرم افزارها و ديگر ابزارهاى پژوهش و نشر، از گام هاى نخستين و كارهاى بنيادين در به سامان رساندن دانش نامه هاى امروزين اند.

۲ . آوردن حديث در كنار قرآن

آوردن احاديث اسلامى در كنار آيات قرآن ، بهره هاى فراوانى بويژه براى پژوهشگران ، در بر دارد كه در ميان آنها ، دو موضوع از اهمّيت بيشترى برخوردار است:
الف ـ تبيين چگونگى پيوند ناگسستنى قرآن و سنّت و عترت ، و نيز تفكيك ناپذيرى ثِقل اكبر (قرآن) و ثِقل اصغر (حديث)،
ب ـ افزايش اطمينان به صدور احاديثى كه از نظر سند ، از قوّت لازم برخوردار نيستند ، ليكن در فضاى ره نمودهاى قرآن قرار دارند ، و چه بسا محقّق، با تكيه بر قرائن مختلف ، به صدور آنها، اطمينان حاصل نمايد.

۳ . جامعيت

جامع نگرى ، ضرورت هر پژوهش رَوشمند و يكى از اصلى ترين شروط پژوهش (بويژه پژوهش هاى دينى) است . هيچ پژوهشگرى ، بدون احاطه بر تمام سخنان شارع مقدّس در باره يك موضوع و جمع بندى عموم و خصوص ، و مطلق و مقيّد ،