پيش گفتار

ستايش ، خداوندگارى را سزاست كه ما را به اين راه ، ره نمون گرديد، كه اگر او ره ننموده بود ، ما را توان هدايت يافتن نبود ! و درود خداوند بر آن راه نما به سوى او در شب ظلمانى ؛ كسى كه گام هايش، در لغزشگاه هاى جاهليت، هرگز نلغزيد! و درود بر خاندان برگزيده و سرآمد و نيكوى او! و درود بر يارانش كه بهترينْ ياران بودند ؛ دعوتش را لبيك گفتند و به محضرش شتافتند و در اجابتش گوى سبقت از همگِنان ربودند .
نخستين پرسش در باره نگارش دانش نامه اى بر پايه معارف قرآن و حديث، اين است كه: چنين اثرى، تا چه حد، براى جامعه امروز، ضرورى است؟ و آيا جوامع حديثى موجود، براى تأمين نيازهاى پژوهشگران و علاقه مندان به آشنايى با معارف اسلامى، كافى نيستند؟
براى پاسخ دادن به اين پرسش، لازم است اشاره اى به مباحث زير داشته باشيم:
۱. مهم ترين جوامع حديثى كه تا كنون نگارش يافته اند،
۲. نياز جامعه امروز به معارف قرآن و حديث،
۳. ظرفيت احاديث پيامبر صلى الله عليه و آله و اهل بيت عليهم السلام براى پاسخگويى به نيازهاى معرفتى جامعه،
۴. ويژگى هاى دانش نامه پاسخگو به نيازهاى جامعه امروز،

۵. انگيزه تأسيس مؤسّسه علمى ـ فرهنگى دار الحديث و ويژگى هاى دانش نامه قرآن و حديث.

يك. جوامع حديثى

مقصود از جامع حديثى، كتابى است كه گستره اى بيش از يك موضوع دارد و ابواب، عناوين و رواياتى را در حوزه هاى متفاوت (همانند: فقه، اعتقادات، اخلاق، تفسير و...) گزارش مى نمايد.
جوامع حديثى را مى توان به سه دسته تقسيم كرد: جوامع حديثى اوّليه، جوامع حديثى ثانويه، و جوامع حديثى متأخّر:

۱. جوامع حديثى اوّليه

مقصود از جوامع حديثى اوّليه، آن دسته از منابع اند كه تا قرن سوم هجرى نگارش يافته اند. اين جوامع، به دو دسته قابل تقسيم اند:

۱ / ۱. جوامع حديثى اوّليه مكتب اهل بيت عليهم السلام

بر پايه اسناد موجود، تأليف اين دسته از جوامع حديثى، از دوران امامت امام رضا عليه السلام (م ۲۰۳ ق) آغاز شد و به دليل محدوديت هاى سياسى اى كه براى پيروان مكتب اهل بيت عليهم السلام وجود داشت، متأسّفانه آمار دقيقى از آنها در دست نيست. برخى از جوامع حديثى اوّليه شيعه، عبارت اند از:
۱ . الجامع ، تأليف يونس بن عبد الرحمان (درگذشته در اوايل قرن سوم هجرى)،
۲ . الجامع ، تأليف احمد بن محمّد بن ابى نصر بِزَنطى (م ۲۲۱ ق)،
۳ . كتاب الثلاثين ، تأليف حسين بن سعيد اهوازى (درگذشته در اوايل قرن سوم هجرى)،
۴ . نوادر الحكمة ، تأليف محمّد بن احمد بن يحيى اشعرى (درگذشته در قرن